Porno is vrouwvriendelijker dan ooit (en wat data nog meer over onze lusten verraden)

Alleen de oprichting van een wetenschappelijk tijdschrift over porno is al omstreden. In mei 2013 viel bij uitgeverij Taylor & Francis een petitie ondertekend door achthonderd academici, activisten en welzijnswerkers op de mat. De wetenschappelijke uitgeverij had even daarvoor de oprichting van het nieuwe tijdschrift Porn Studies wereldkundig gemaakt. De oprichters wilden porno niet automatisch veroordelen, maar het fenomeen onderzoeken vanuit een sociologisch, antropologisch, economisch en mediatheoretisch perspectief.

Maar nee: het idee an sich dat porno een legitiem onderzoeksveld is, stuitte op weerstand. Porn Studies zou porno goedpraten en moderne slavernij promoten. Een ondertekenaar meende dat porno als gewelddadig fenomeen al uitvoerig behandeld werd in tijdschriften over geweld tegen vrouwen. Anderen vonden dat wetenschappers beter een tijdschrift konden oprichten over vrouwenhaat, kindermisbruik en seksuele exploitatie in de porno-industrie.

De petitie was opgesteld door de internationale actiebeweging Stop Porn Culture, geleid door de Britse activist en onderzoeker Gail Dines. Zij schreef in 2010 het veelbesproken boek Pornland. How Porn Has Hijacked Our Sexuality en geeft sindsdien aan de lopende band lezingen en media-optredens. Dines beschrijft in Pornland de opkomst van gonzo, een keihard en populair pornogenre. De filmpjes zijn goedkoop vervaardigd en een verhaallijn ontbreekt.

Dines schrijft uitgebreid over de schadelijke effecten van porno op kijkers en de samenleving, maar onderbouwt haar stevige stellingen nauwelijks. Meestal blijft het bij anekdotes. Over vrouwen die zich ongewenste seksuele handelingen laten welgevallen omdat ze denken dat het zo hoort. Over mannen die onzeker worden van porno omdat ze de pornoacteurs niet kunnen nabootsen; noch in penislengte, noch in uithoudingsvermogen.

Het is niet verwonderlijk dat Pornland zoveel media-aandacht heeft gekregen. Het bevestigde bange vermoedens van velen. Razendsnel internet maakt porno altijd en overal beschikbaar. En in die filmpjes gaat het er soms ruw aan toe. Dat hogeschool InHolland dit voorjaar een studente verbood om stage te lopen bij het bedrijf van pornoster Kim Holland wekt dan ook weinig verbazing.

En toen zangeres en filmster Miley Cyrus vorig jaar op de MTV Video Music Awards uitdagend stond te twerken – zie de afbeelding hieronder – was dat voor veel critici de zoveelste bevestiging dat er iets grondig mis is met ons hedendaagse vrouwbeeld. Porno is dan een voor de hand liggende schuldige.

Dines en veel andere critici, van radicale feministen tot cultureel conservatieven, laten hun overtuigingen hun standpunt bepalen. Feona Attwood, onderzoeker en redacteur van Porn Studies, formuleert het wat genuanceerder, maar niet minder duidelijk: ‘Het antipornofeminisme dat achter Stop Porn Culture schuilt is al uitgebreid bekritiseerd vanwege het gebrek aan theoretische onderbouwing, een wankele bewijsvoering en het onvermogen om de eigen standpunten te onderscheiden van standpunten van conservatieven over seks en gender.’

De sector blijft bij gebrek aan serieuze aandacht voor velen een mysterie

Inderdaad, het is opmerkelijk hoe weinig serieus en onbevangen onderzoek wordt gedaan naar dit alledaagse product, dat honderden miljoenen mensen consumeren en tienduizenden van een inkomen voorziet. En, laten we de hand ook in eigen boezem steken. Terwijl honderden journalisten zich serieus met games, films en muziek bezighouden is een pornoredacteur bij vrijwel ieder medium ver te zoeken. Het gevolg: de sector blijft bij gebrek aan serieuze aandacht voor velen een mysterie. Iedereen kan zijn eigen angsten en aannames op de pornowereld projecteren.

Maar hier komt langzaam verandering in. Een groeiend leger aan wetenschappers gebruikt kwantitatieve, datagerichte onderzoeksmethoden om porno te bestuderen. En omdat pornografie zich vrijwel volledig naar internet heeft verplaatst, zijn er ook veel meer online data beschikbaar. De uitspraken van antipornoactivisten kunnen zodoende tegen het licht worden gehouden.

We zetten een aantal veelgehoorde aannames over porno op een rij en leggen deze naast de bevindingen van onderzoekers. Veel aloude stellingen blijken weinig meer te zijn dan slecht onderbouwde meningen.

1. Het internet bestaat grotendeels uit porno

Critici en activisten verzuchten dat porno haast niet meer te ontwijken is, omdat het internet ermee vergeven zou zijn. Miljoenen sites zouden de meest ranzige beelden tonen. Maar in werkelijkheid zijn er helemaal niet zoveel pornosites. En veruit de meeste worden matig bezocht.

Met een groep vrijwilligers hebben we de afgelopen weken alle mogelijke online datasporen gevolgd. Daarvoor hebben we ook een lijst samengesteld van te onderzoeken pornosites. Een jaar of tien geleden was dat erg arbeidsintensief: je moest dan alle sites handmatig zien te vinden.

Maar sinds enkele jaren zijn er gespecialiseerde analysesites, die informatie hebben over hoeveel verkeer websites trekken en wat voor soort bezoekers dat zijn. Ook categoriseren ze sites, zodat je bijvoorbeeld makkelijk alle adult-sites kunt vinden.

Door enkele databases te combineren, hebben we een lijst kunnen samenstellen van ruim 13.000 websites die porno tonen. Het web zelf telt in totaal vele honderden miljoenen sites. Opvallend is bovendien dat het online pornolandschap door enkele grote partijen gedomineerd wordt: de tien grootste pornosites trekken ongeveer tachtig procent van alle bezoeken (ongeveer vier miljard in juli 2014). Slechts één vijfde van die 13.000 websites krijgt meer dan duizend bezoeken per maand, wat heel weinig is.

Ongetwijfeld zullen er nog meer websites zijn, we hebben de Nederlandse sites bijvoorbeeld niet meegenomen. Maar om te zeggen dat porno overal is, gaat veel te ver. En het internet is best groot.

2. Porno wordt bedacht en gemaakt door vieze mannen

De pornograaf is een zweterige, harige vent met een sigaarstompje in zijn mondhoek. Hij wordt gedreven door vrouwenhaat en laat zijn actrices zonder scrupules de meest extreme handelingen uitvoeren. Willen we echt dat dit soort mannen ons seksbeeld mede bepaalt?

Zulke figuren lopen zeker rond in de pornowereld. Max Hardcore is een goed voorbeeld, de man die jarenlang werd veracht en vervolgd voor zijn extreem vrouwonvriendelijke porno. Rob Black is ook iemand die graag de grenzen opzocht met onder andere gesimuleerde verkrachtingsporno. Na een tijdje gevangenis, waarin hij zelf werd verkracht, maakt hij tegenwoordig relatief nette parodieporno.

Maar op steeds meer pornosets en in steeds meer adult entertainment-bedrijven hebben vrouwen het voor het zeggen. Zo is er een niche van productiehuizen en pornosites die zich op vrouwvriendelijke porno richt. De seks oogt natuurlijker, de vrouwen hebben normale borsten en lippen, de handelingen zijn liefdevoller en gelijkwaardiger.

Andere vrouwen richten zich op de reguliere markt maar met wat meer stijlvolle films, zoals oud-acteur Candida Royalle met haar studio Femme, veteraan Nina Hartley met expliciete instructievideo’s op Nina.com en Colette Field van het stijlvolle X-Art.

Maar ook bij grote pornobedrijven staan steeds vaker vrouwen aan het roer. Grote spelers als Playboy, Penthouse, Hustler, Pinklabel, Wicked, Digital Playground en Vivid Entertainment worden door vrouwen geleid. Kelly Holland, directeur van Penthouse, schat dat dertig procent van de pornobazen inmiddels vrouw is. En dat aantal neemt toe.

Ook op de set staan steeds vaker vrouwen aan het roer. We hebben onder andere data over regisseurs uit de Adult Film Database geanalyseerd. We vonden dat van de bijna 1400 bekende pornoregisseurs één vijfde vrouw is. Vaak zijn deze vrouwen actrice geweest. Ter vergelijking: volgens een onderzoek van de San Diego State University was in 2008 nog geen tien procent van de regisseurs van reguliere Hollywoodfilms vrouw.

3. Porno objectificeert vrouwen

Hier raken we misschien wel het gevoeligste probleem van porno.

Vrouwen mogen dan wel steeds meer in de melk te brokkelen hebben, de strekking van de meeste films blijft vrouwonvriendelijk, toch? Dat lijkt bijna eigen aan het genre.

Vaak bleef het gezicht van de man grotendeels buiten beeld

Vrouwen zijn – aldus de tegenstanders – meestal niet meer dan objecten in dienst van het mannelijk genot. En vrouwen worden vernederd, tot seks gedwongen, gemanipuleerd, beschimpt, bespuugd en geslagen.

Maar klopt dit beeld?

Marleen Klaassen heeft dit voor haar promotieonderzoek aan de Universiteit van Amsterdam proberen uit te zoeken. Zij heeft een inhoudsanalyse gemaakt van vierhonderd populaire internetvideo’s. Alle handelingen, alle uiterlijke kenmerken en alle sociale informatie zijn gecodeerd en in een database opgeslagen. Met die dataset kon Klaassen vervolgens berekenen hoe vaak bepaalde seksuele handelingen voorkomen, wat de trends zijn in het uiterlijk van de acteurs en uitspraken doen over de sociale verhoudingen. Hoe dat werkt, zie je hieronder. Let op: het filmpje bevat expliciete seks.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

De analyse van deze data leverde interessante inzichten op. In de filmpjes lag de focus over het algemeen op de lichaamsdelen van de vrouwen, maar van dehumanisering was geen sprake: de vrouw kwam helemaal in beeld, er was aandacht voor haar seksuele beleving en genot. Vrouwen initieerden seks even vaak als mannen. Wel kwamen de mannen vaker klaar dan vrouwen. Als er al sprake was van dehumanisering, dan gold dat in bepaalde zin eerder voor mannen dan voor vrouwen. Klaassen: ‘Vaak bleef het gezicht van de man grotendeels buiten beeld.’

Opvallend waren ook de machtsverhoudingen. Uit eerder onderzoek, nog uit de tijd van de videobanden en de dvd, bleek dat seks vaak plaatsvond in een hiërarchische situatie: de baas die zijn secretaresse penetreert bijvoorbeeld, of de leraar zijn leerlinge. In de nu populaire porno die Klaassen analyseerde, bleek veel minder hiërarchie aanwezig. De sociale verhouding was doorgaans gelijkwaardig. Dat gold ook voor de seks zelf: in bijna de helft van de filmpjes waren mannen noch vrouwen dominant tijdens de seks. In de overige video’s waren mannen wel vaker dominant. Zij gaven dan de aanwijzingen en bepaalden wat er gebeurde. En in ruim tien procent van de filmpjes was de vrouw duidelijk dominant.

4. Porno is gewelddadig

Klaassen zocht in de filmpjes ook naar sporen van geweld. Dat bleek in de populairste filmpjes grotendeels afwezig. Een heikel punt is hoe je geweld definieert. Klaassen: ‘Sommige onderzoekers hebben een heel ruime definitie van geweld. Spanking valt daar bijvoorbeeld onder, maar ook het gebruik van het woord slet.’

In 37 procent van de filmpjes vond een gewelddadige handeling tegen vrouwen plaats, in drie procent tegen mannen. Het overgrote deel van dat geweld bestond uit spanking. In bijna één vijfde van de filmpjes was sprake van gagging, meestal als gevolg van orale seks. Volgens Klaassen was er in deze gevallen geen sprake van dwang en in sommige gevallen leek de vrouw ervan te genieten, maar dat kan natuurlijk acteerwerk zijn. Extreem geweld, zoals (gesimuleerde) verkrachting of dwang, heeft Klaassen niet echt gevonden. In zes procent van de filmpjes wilde de vrouw eigenlijk geen seks. In eveneens zes procent van de video’s weigerde de man aanvankelijk.

Deze bevindingen worden gestaafd door uitgebreid onderzoek uit Australië, van bijna tien jaar geleden. De onderzoekers onderzochten de honderd meest populaire dvd’s en vonden een aantal gewelddadige scènes. Er werd bijvoorbeeld gekeken naar slaan en dwang. Opvallend was echter dat vrijwel al het geweld zich afspeelde in oude films, vooral uit de jaren zeventig en tachtig.

Een goed voorbeeld is de film Debbie Does Dallas, die in 1978 verscheen. In deze film is Debbie een cheerleader, die auditie wil doen bij een grote club in Texas. Ze heeft alleen geen geld. Om aan geld te komen nemen zij en haar vriendinnen baantjes bij vieze mannen. Debbie wordt door haar baas gevraagd zich uit te kleden. Ze weigert. Hij biedt geld. En langzaam, maar duidelijk tegen haar zin, geeft ze toe en pijpt ze hem voor twintig dollar. Debbie’s vriendinnen maken hetzelfde mee. Ze worden betast en min of meer gedwongen tot allerlei vernederende seks.

5. Porno wordt steeds extremer

Hoe anders is Debbie Does Dallas ’99, de sequel die ruim twintig jaar later verschijnt. Hoewel het nogal dunne verhaal weinig verschilt van zijn voorganger, is het een compleet andere film. De meisjes zijn ouder, duidelijk in de twintig. Er wordt met condooms geneukt. Dwang is afwezig. De vrouwen nemen het initiatief en de focus ligt op hun genot, op hun orgasme. Ook, en dat ontbrak in het eerste deel, zijn er lesbische seksscènes.

Maar laten we nu niet meteen de vrouwenemancipatie als voltooid bestempelen.

Sinds de jaren negentig is er namelijk wel degelijk een verharding te zien. Dines constateert in Pornland terecht de opkomst van harde en extreme seks. Dubbele penetratie (vagina en anaal), of tweemaal anaal (ja juist, twee piemels in één gat). Bestialiteit. In ogen ejaculeren. Het mengen van sperma van verschillende mannen, waarna het door de vrouw wordt opgedronken. Gangbangs met vier, vijf, zes mannen en een vrouw.

Laten we nu niet meteen de vrouwenemancipatie als voltooid bestempelen

Maar, hoewel het extreem veel aandacht trekt, is het niet automatisch populair. De extreme, legale sites worden matig bezocht. Neem bestialiteit: met pijn en moeite konden we iets meer dan tien sites vinden die dit aanbieden. Hun gezamenlijke bezoekersaantal in juli 2014 is 150.000. Dit lijkt misschien veel, maar het is een aantal dat een site als Xvideos.com in tien minuten aan bezoekers binnenharkt. Sites die zich volledig richten op het onderspuiten van vrouwen en ander spermavertier? 400.000 bezoeken. Gangbangsites? Zestigduizend.

Staan die populaire sites dan niet vol extreme ranzigheden? Ook dat blijkt mee te vallen. Hoe we dat weten? Door naar de tags bij de filmpjes te kijken op de grote pornoaanbieders Xhamster.com en Youporn.com.

In de eerste editie van Porn Studies staat een onderzoek van een aantal Franse sociologen en computerwetenschappers: ‘Deep tags: toward a quantitative analysis of online pornography.’ De populairste pornosites zijn zogenoemde tubesites, die net als YouTube (vaak) korte films tonen. Als die filmpjes worden geüpload, worden er tags toegevoegd, digitale etiketjes, die de inhoud omschrijven en waarmee de video’s gecategoriseerd worden.

Met een aantal vrijwilligers hebben we deze data verrijkt door bij de video’s en tags ook het aantal views en de uploaddatum te scrapen. Op die manier kunnen we door de tijd heen zien welke categorieën video’s populair zijn, al zitten aan deze methode de nodige mitsen en maren. De belangrijkste is dat we niet verder kunnen terugkijken dan 2007, toen de eerste tubesites online gingen.

Een aantal zaken valt op. Ten eerste naar wat voor soort vrouwen graag gekeken wordt. Dit zijn niet strakke jonge blonde meisjes met opgepompte borsten, bijgesneden schaamlippen en gebleekte anussen, maar juist wat meer natuurlijke vrouwen. Het amateurgenre is al jarenlang verreweg het populairst. Hierin figureren vrouwen (en mannen) die bij wijze van spreken je buren zouden kunnen zijn. Beharing op plekken waar de modebladen van gruwen. Cellulitis, stretch marks en vetrollen waarmee je geen Hollywoodcarrière kunt bouwen. Daarnaast zijn ook ‘milfs’ en matures blijvend populair.

Ten tweede lijken video’s met de tag ‘hardcore’ steeds minder bekeken te worden. In 2007, toen Xhamster.com net was begonnen, had ruim tien procent van de bekeken filmpjes de tag hardcore. Vorig jaar was dat nog geen vier procent. Opvallend is wel de groeiende populariteit van anale seks.

Maar het derde punt dat opvalt, is dat extreme genres door de jaren heen vrij klein zijn gebleven. Gangbangs, dubbele penetraties, gaping, facials en bukkake: ze trekken ieder meestal nog niet één procent van alle bekijks. Female domination, vrouwelijke masturbatie, harige vrouwen en seks met oma’s zijn ongeveer net zo populair.

6. Porno heeft een slechte invloed op jeugd, vrouwen en mannen

In mijn vriendenkring ging een verhaal rond van een jongen die ontmaagd werd. Hij meldde na afloop trots dat hij het allemaal juist had gedaan die nacht. Hoezo juist? Nou, hij was in haar gezicht klaargekomen. Zo hoort het toch?

Als deze anekdote waar is, dan zouden de ontmaagde jongen en het ondergespoten meisje slachtoffer zijn van de oprukkende pornocultuur. Klaarkomen in het gezicht, de wens tot anale seks, het zijn seksuele scripts die voornamelijk via pornofilms worden gepropageerd.

Pornocritici twijfelen er niet aan: de ideeën die jongeren, mannen en vrouwen erop nahouden als het op seks aankomt, worden gestuurd door alle online smoezeligheid. De Amerikaanse feministe Ariel Levy sprak in 2005 waarschuwend over de opkomst van een raunch culture, een ranzige cultuur, waarin vrouwen zich schijnbaar vrijwillig gaan gedragen als pornoactrices. Female chauvinist pigs noemt Levy deze onverlichte wichten.

Er is veel onderzoek naar de invloed van porno gedaan, maar er is nog geen gemene deler gevonden. Sommige studies laten zien dat pornokijkers er een minder vrouwvriendelijk beeld op nahouden dan niet-kijkers. Maar de effecten zijn klein, dikwijls statistisch niet-significant en soms zelf licht positief: de respondenten hebben in sommige gevallen een positiever vrouwbeeld gekregen.

Daarnaast rapporteren ondervraagde pornokijkers ook positieve effecten, met name voor hun seksleven. In het eerder aangehaalde Australische onderzoek vond een meerderheid van de respondenten dat porno hun seksleven verrijkte en persoonlijke voorkeuren bespreekbaar maakte bij hun partners.

De Amerikaanse seksuoloog Jennifer Johnston ondervroeg voor haar recent gepubliceerde promotieonderzoek 1572 volwassenen in de leeftijd van 18 tot 89 jaar. Mensen die op jonge leeftijd porno keken, rapporteerden een licht positief effect op hun seksuele ontwikkeling. Ze waren iets meer promiscue en daardoor ook tevredener met en zelfverzekerder over hun seksleven.

Omdat Johnston zoveel verschillende leeftijdsgroepen ondervroeg, kon ze ook analyseren op welke leeftijd jongeren voor het eerst in aanraking komen met pornografie: in haar onderzoekspopulatie is dat op steeds latere leeftijd. Waarom die leeftijd zou stijgen, is onbekend.

Ook hebben we voor dit verhaal gesproken met Annemarie van Oosten, promovendus aan de Universiteit van Amsterdam. Zij doet onderzoek naar de online zelfpresentatie van jongeren, en met name jonge vrouwen. Hoe denken ze over porno? Gebruiken ze een uitdagende avatar? ‘Jongeren die seksuele media gebruiken, vinden seksuele objectificatie normaler. Of dat meer is dan vroeger is niet duidelijk. Het probleem is dat je nooit kunt uitsluiten dat er andere factoren in het spel zijn. De enige manier om causale verbanden aan te tonen tussen porno en opvattingen bij jongeren is door experimenten op te zetten, maar dat is ethisch vaak niet verantwoord.’

Van Oosten heeft wel een idee hoe porno invloed uitoefent, net als andere media trouwens. ‘Wat ik steeds meer begin te geloven is dat individuele persoonlijkheidskenmerken en omgevingsfactoren het belangrijkst zijn in de ontwikkeling van seksuele opvattingen en dat porno en andere media die opvattingen kunnen versterken. Meisjes die vaker porno kijken, zien bijvoorbeeld ook vaker seks in tv-programma’s en hebben eerder een vriendje. Dat kan allemaal met elkaar samenhangen.’

Maar: pornoconsumptie leidt soms tot verslaving

Op veel aannames van criticasters over porno blijkt kortom het nodige af te dingen. Toch wil dat niet zeggen dat het kijken van porno – zoals sommige voorstanders juist weer bij hoog en laag beweren – per definitie een onschuldig tijdverdrijf is. Voor onze pornoserie spraken we bijvoorbeeld ook met een man die zich heeft laten behandelen voor zijn pornoverslaving.

Hij vertelde hoe hij als tiener verslaafd raakte aan de erotische lectuur die hij onder de toonbank van de sigarenboer kocht. En hoe porno vervolgens via kabelinternet op zijn tienerkamer, draadloos internet op zijn telefoon in zijn studententijd en op de tablet tijdens de nachtshift op zijn werkplek tot in alle facetten van zijn leven doordrong.

‘Ik heb sinds mijn tienertijd nooit meer een euro voor porno betaald, maar was er op een gegeven moment elk moment mee bezig. Als mijn vriendin bijvoorbeeld uitsliep, was ik een kamer verder bezig.’ Het kostte hem uiteindelijk zijn relatie en het vervreemdde hem – zo stelt hij – van zijn omgeving. Het leidde tot een dubbelleven waar hij uiteindelijk vanaf wilde.

Voorbij het nattevingerwerk

Het is makkelijk om een mening te hebben over porno. Het gaat over iets intiems, wat in het volle licht wordt opgevoerd. Porno is soms extreem, geregeld verontrustend en vaak ronduit treurig. Maar porno is evengoed stijlvol, opwindend, mooi en vermakelijk. Porno is alom aanwezig, in die zin dat erg veel mensen porno gebruiken voor hun seksuele bevrediging.

En porno is niet meer zo’n mannenfeestje als het in de jaren zeventig en tachtig was. Vrouwen worden steeds belangrijker achter de schermen, het aanbod wordt gevarieerder, vaak vrouwvriendelijker. Over de invloed van het genre op het seksbeeld van jongeren en volwassenen bestaat vooral nog veel onduidelijkheid.

Niemand is gebaat bij een ideologische discussie, waarin feiten worden genegeerd of weggeschreeuwd. Daarvoor is porno te veel een onderdeel van onze samenleving geworden. Porno is er altijd geweest en is here to stay, of je daar nu voor of tegen bent. Wat dat betreft biedt de oprichting van tijdschriften als Porn Studies hoop. Het tijdperk van de natte vingers – excuseer ons de term – lijkt in elk geval voorbij.

Voor al deze producties geldt dat we ze niet hadden kunnen maken zonder de hackers, lezers en deskundigen die tijdens ons onderzoek als klankbord hebben gefungeerd.