In Irak is een genocide gaande, en wij kijken weer eens toe

Rwanda 1994. De wereld kijkt toe terwijl zich in het kleine Afrikaanse land een genocide voltrekt. Extremistische Hutu’s zijn uit op het uitroeien van Tutsi’s en gematigde Hutu’s. De internationale gemeenschap kan dit voorkomen, maar doet niets.

Irak 2014. De wereld kijkt toe terwijl zich in het noorden van het land een genocide voltrekt. De extremistische groepering IS is uit op het uitroeien van de yezidi’s en andere minderheden die zich niet willen bekeren tot hun vorm van de islam. De internationale gemeenschap kan dit voorkomen, maar doet niets.

Dat moest maar eens afgelopen zijn, vindt Anthonie Holslag, genocidewetenschapper aan de universiteit van Amsterdam en Twente. Want in de academische wereld zijn alle alarmbellen over de situatie in Noord-Irak al maanden geleden afgegaan: er is een genocide gaande.

Inmiddels is de open brief die hij schreef aan beleidsmakers al door meer dan tachtig vooraanstaande genocide- en mensenrechtenwetenschappers van over de hele wereld ondertekend. Zijn oproep aan de wereld: doe iets!

Eigenlijk is het volgens Holslag zelfs al bijna te laat. Wetenschappers onderscheiden tien fases in het genocidaire proces. Irak zit nu in fase negen: uitroeien. ‘Het proces van genocide draait om het creëren van een ‘zelf,’ een identiteit voor je eigen groep,’ vertelt Holslag. ‘Dat doe je door je af te zetten tegen een ‘ander,’ een tegenbeeld. De eerste fases gaan dus over stigmatiseren, dehumaniseren. Eigenlijk ga je in elke fase steeds verder van een mentaal idee naar een fysiek idee. Dat leidt dan uiteindelijk tot vervolging, uitroeien.’ En de laatste fase? ‘Dat is ontkenning. Ontkennen dat de ander ooit bestaan heeft, om jezelf te consolideren.’

De term genocide wordt selectief gebruikt - het is een politieke beslissing - want het verplicht ons tot ingrijpen

Sinds enkele weken krijgen de wetenschappers wel degelijk bijval van veel politici. In woord tenminste. De Amerikaanse president Obama nam het g-woord in de mond, de Bitse premier Cameron, en zelfs de Duitse bondskanselier Merkel volgden (voor de Duitsers ligt de term genocide extra gevoelig). Maar het Nederlandse kabinet spreekt nog niet van genocide. Minister Timmermans (Buitenlande Zaken, PvdA) noemt de daden van IS ‘mensenrechtenschendingen’, of ‘etnische zuiveringen’.

Waarom is het onderscheid tussen etnische zuivering en genocide zo belangrijk?

‘Etnische zuivering is het “zuiveren” van een regio, door bijvoorbeeld deportaties. Genocide is het compleet vernietigen van een identiteit, van een bevolkingsgroep. Het gaat dus om de intentie. En genocide is veel systematischer.’

‘Internationaal hebben we met elkaar vastgelegd in de Genocide Conventie dat we een morele verplichting hebben om slachtoffers van genocide te beschermen en daders te vervolgen. Dat zijn we dus verplicht. Als we dus vaststellen dat er genocide gaande is - zoals wij wetenschappers en ook wereldleiders dat dus doen - moeten we ingrijpen.’

Maar wie bepaalt dan of iets een genocide is?

‘Dat is dus precies het probleem. Dat bepalen wereldleiders, lidstaten van de Verenigde Naties. En die gebruiken het woord alleen als hun nationale belangen daarmee gediend zijn. Het heeft niks te maken met de feiten die op tafel liggen. Wanneer hoor je ooit een wereldleider over genocide in Darfur, of in de Centraal-Afrikaanse Republiek? De term wordt selectief gebruikt - het is een politieke beslissing - want het verplicht ons tot ingrijpen.’

Maar grijpen we dan wel in als we het woord genocide gebruiken?

‘Nee. De Genocide Conventie is een belangrijk verdrag - het maakt een van de meest wrede manieren van oorlogsvoering strafbaar - maar wat ingrijpen betreft is het compleet verlamd. Een “morele verplichting” om in te grijpen is natuurlijk zo vaag als wat.’

‘We hebben internationaal wel geprobeerd om na Rwanda en Bosnië een beter verdrag te sluiten. Daar is toen VN-resolutie 1674 uit voortgekomen, in 2006. Daar komt de bekende term “responsibility to protect” vandaan. Maar ook die term wordt nu verdraaid. Barack Obama spreekt alsof die resolutie bedoeld is om Amerikanen te beschermen tegen IS. Wat een onzin! Het gaat erom de slachtoffers van genocide te beschermen. De term moet teruggeclaimd worden, voor de slachtoffers van genocide.’

Zouden er wel manieren zijn om genocides te voorkomen? Om in een eerder stadium in te grijpen?

‘Ja, absoluut. Je kunt bijvoorbeeld monitoren of media op een haatdragende manier gebruikt worden in een land - als een soort eerste waarschuwing. Maar dat soort plannen komen er nooit door bij de Verenigde Naties. Logisch ook, want laten we eerlijk zijn, landen zullen nooit ingrijpen voordat er doden vallen. Ik ken geen voorbeelden uit de geschiedenis waar de internationale gemeenschap een genocide heeft voorkomen.’

Als landen zich toch niet aan hun “morele verplichting” houden, waarom is het dan alsnog belangrijk dat ook Nederland de situatie in Noord-Irak een genocide noemt?

‘Mochten we de daders ooit pakken, dan is het belangrijk voor hun veroordeling. Een rechter beslist of iemand schuldig is, maar een openbaar aanklager moet verdachten wel willen vervolgen. En daar kan zo’n veroordeling van Nederland een rol in spelen.’

‘Het zou heel mooi zijn om landen voor de rechter te kunnen dagen als ze ontkennen dat een genocide gaande is, terwijl het bewijs er ligt. Maar ook dat zullen lidstaten van de VN nooit goedkeuren.’

Waarom wil Nederland het woord genocide eigenlijk niet in de mond nemen?

‘Als ik het antwoord op die vraag eens wist… ik ben er heel nieuwsgierig naar. Ik denk dat het gevoelig ligt vanwege de Holocaust, vanwege Srebrenica. We zijn huiverig voor de term.’

Wat zouden we - naast het erkennen van de genocide - volgens jou moeten doen met de situatie in Noord-Irak?

‘Het is naar om te zeggen, want ik zou liever iets pacifistischer zijn, maar de enige manier om een genocidale spiraal te doorbreken, is door geweld te gebruiken. In combinatie met diplomatiek natuurlijk. Je zag dat heel duidelijk in Bosnië: als er diplomatieke besprekingen waren, nam het geweld af. Als die besprekingen misliepen, nam het geweld enorm toe. Uiteindelijk zijn in één klap alle genocidale processen gestopt door Belgrado te bombarderen. Je moet de genocidaires uit hun stappenplan, uit hun spiraal, doen opschrikken.’

Een van onze grote fouten is dat we spreken over de burgeroorlog in Syrië, en over de misdaden van IS in Noord-Irak. Alsof het om twee verschillende dingen gaat

Obama is IS nu ook aan het bombarderen. Is dat dan niet genoeg?

‘Een van onze grote fouten is dat we spreken over de burgeroorlog in Syrië en over de misdaden van IS in Noord-Irak. Alsof het om twee verschillende dingen gaat. Dat is niet zo. Het gaat hier om een regionale oorlog. IS is voortgekomen uit de geweldplegingen van Bashar al-Assad in Syrië. Je kunt dus niet IS aanpakken, zonder Assad in de kaart te spelen. Om het geweld te stoppen moet je ook Assad tegenhouden.’

‘Ik vond het heel tekenend dat een vertegenwoordiger van het Assad regime mij mailde. Hij wilde de open brief, waarin wij oproepen tot militaire acties tegen IS, ook ondertekenen. Maar dan moest wel in deze brief dat alle militaire acties via het Assad-regime moesten lopen. Dat hebben we natuurlijk geweigerd. Maar het toont wel hoe verbonden de situaties zijn.’

Je pleit dus voor grondtroepen. Maar werkt dat niet nog destabiliserender, zoals we eerder in Irak zagen?

‘In mijn optiek kan de situatie in elk geval nooit stabiel worden zolang Assad blijft zitten. Wat we vaak vergeten is dat IS slechts één jihadistische groep is, in een gebied waar er velen zijn. En dat betekent dat zelfs als IS helemaal gedecimeerd zou worden door de bombardementen - wat ik niet verwacht - er zo tien andere groepen klaarstaan om dat machtsvacuüm op te vullen. Je kunt dit gebied dus alleen helpen door de hele regio te stabiliseren. Door militair en humanitair ingrijpen, en vervolgens een goede strategie voor opbouw.’