Achter dit masker kan de Iraniër vrijuit praten over zijn land

Vandaag presenteer ik een heel bijzonder project in mijn tuin. Filmmaker Jaap van Heusden en ontwerper Ruben Pater hebben samen een reeks persoonlijke verhalen vanuit Iran verzameld en vormgegeven.

Ze onderzoeken met hun aanpak een nieuwe vorm van journalistiek, waarbij een heel directe vertelvorm wordt gecombineerd met een artistieke presentatie. De serie video-selfies is gebundeld onder de noemer Behind the Blue Screen, en u ziet snel waarom.

Van Heusden en Pater maakten gebruik van gezichtsherkenningssoftware en technologie uit de kunst waarmee videobeelden live bewerkt kunnen worden. In deze trailer lichten ze hun project, dat werd gerealiseerd door de transmediaregeling van het Mediafonds, toe.

Behind the Blue Screen - Trailer

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

Vandaag presenteren we de eerste drie korte films. Ze worden toegelicht door de initiatiefnemers van het project in een gesprek met Karel Smouter, die het land zelf als journalist doorkruiste.

Jongens waren we. Aardige jongens, maar wel rijkelijk naïeve jongens. In zes bezoeken aan Iran, tussen mei 2006 en december 2009, speelde ik met enkele collega-journalisten voor rugzakjournalist. Of, in het Engels: voor tournalist.

Deze aanpak redde ons tijdens de Groene Revolutie in 2009 uit de Iraanse cel. We konden de militairen die ons met geweld van de straat plukten laten zien dat we geen journalistieke ambities hadden en onschuldige backpackers waren.

Onze bronnen bleken minder veilig. Na een volgende reis, een halfjaar later, werden onze bronnen één voor één door de veiligheidsdiensten ondervraagd over hun contacten met die gekke Nederlander met zes toeristenvisa in zijn paspoort. Een enkeling werd zelfs voor de keuze gesteld: of je gaat voor twee jaar de cel in, of we ontnemen je het recht om te studeren of te ondernemen. Ze verkozen vaak een derde optie: de vlucht naar andere oorden.

Overigens: ook journalisten met een officiele accreditatie wordt het werken geregeld onmogelijk gemaakt. Zo zit Jason Rezaian van The Washington Post al sinds 23 juli dit jaar met zijn vrouw in een Iraanse cel.

Filmmaker Jaap van Heusden en Ruben Pater besloten het over een andere boeg te gooien. Ze ontwikkelden een app waarmee Iraniërs op een beveiligde smartphone hun eigen verhaal konden vertellen. Achter een scherm, want voorzien van een bewegend blauw masker.

Een proces van vallen en opstaan

Van Heusden: ‘Het begon ermee dat we in Nederland wat Iraniërs tegen het lijf liepen. De verhalen die zij ons over hun thuisland vertelden, strookten op geen enkele manier met het beeld dat we via de media van dit land hadden gekregen. Boze islamgeleerden, atoombommen, afkeer van het Westen. Het werd in Iran niet herkend.’

De twee besloten die andere kant in beeld te gaan brengen. ‘We hebben twee jaar gezocht naar een manier om de onvertelde verhalen van Iraniërs op een veilige manier verteld te krijgen,’ vertelt Van Heusden. ‘Dat was een proces van vallen en opstaan. Of eigenlijk: vooral vallen.’

Aanvankelijk zweerden de twee bij technologie. ‘We gingen langs bij bekende hackers om van hen te leren hoe je versleuteld berichten kunt versturen. Ze lachten ons recht in het gezicht uit. Je kunt wel een versleuteld bericht naar dat land sturen, maar alleen al het feit dat iemand in dat land zo’n bericht krijgt kon volgens hen genoeg reden zijn voor een inval van de veiligheidsdiensten. Die hackers waren duidelijk: als je het zo doet, gaan er doden vallen.’

Die hackers waren duidelijk: als je het zo doet, gaan er doden vallen

Van Heusden en Pater lieten zich door deze kritiek niet uit het veld slaan en bleven doorzoeken naar een methode die wel zou werken. Ze besloten Iraniërs die naar hun thuisland reisden een beveiligde smartphone mee te geven. Die smartphone zou van hand tot hand gaan en uiteindelijk in de handen komen van de juiste verteller. ‘Sneakerjournalistiek, noemden we het.’ Via via zouden de apparaten met de films daarop weer worden teruggesmokkeld naar Nederland.

Toen de opnamen eenmaal in Nederland waren moest voor het duo het werk nog beginnen. ‘We moesten de opnamen laten vertalen en tientallen filmpjes weggooien. Omdat geluid of licht niet goed bleek, of omdat het verhaal simpelweg niet sterk was.’ Het was de kunst om hun verwachtingen telkens bij te stellen. ‘We waren zelf in Teheran geweest en hadden wel honderd verhalen die de moeite waard waren. Over zelfgebrouwen bier, bijvoorbeeld, een trend in sommige kringen. Maar de films die de twee terugkregen overtroffen hun verwachtingen. ‘Het zijn uitstekende verhalenvertellers, die weten waar een goed verhaal aan moet voldoen. De verhalen worden lekker aangedikt en zitten vol dramatiek.’

Onderstaand filmpje is daar een goed voorbeeld van. ‘Je hoort iemand vertellen over een feest vol drank en wiet, dat wreed verstoord lijkt te worden door iemand die van de veiligheidsdiensten lijkt te zijn. Maar dan blijkt het allemaal toch weer even anders te liggen.’

The Party Crasher

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

Een andere film die de twee niet los konden laten, is de film over een acteur die de planken op moet terwijl hij dienstplicht heeft en dus de kazerne niet uit kan. Van Heusden: ‘Als filmmaker werk ik elke dag met acteurs als deze jongen. Ergens lijkt hij kortom helemaal op iemand die je hier in Nederland treft. Maar de dingen waarmee hij in zijn leven te maken heeft zijn zaken waar wij ons niets bij kunnen voorstellen. Wij hebben geen dienstplicht meer. Geen boze generaals om te omzeilen voordat je het toneel op kunt.’

Actor in the Army

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

‘We leerden door de films vooral hoe vreselijk vindingrijk Iraniërs zijn in het leven tussen de regels door. Neem deze acteur: het is gemakkelijk om hem als slachtoffer van een religieuze, cultuurvijandige dictatuur te zien. Op het moment dat we een reportage hadden gemaakt, hadden we ze vermoedelijk ook zo neergezet. Maar het verhaal dat hij zelf vertelt zit niet vol zelfbeklag, maar juist vol vindingrijkheid. Bovendien: vol zelfspot en ironie. Neem die acteur [uit het filmpje hierboven, KS]: hij had ervoor kunnen kiezen een boze tirade over de dienstplicht af te steken. In plaats daarvan vertelt hij met een twinkeling in zijn ogen over hoe hij toch het toneel weet te bestijgen.’

We leerden door de films vooral hoe vreselijk vindingrijk Iraniërs zijn in het leven tussen de regels door

Die twinkeling in de ogen wilden de makers zoveel mogelijk behouden. Ondanks het masker. Daarom werd gekozen voor een technologie die de vertellers wel onherkenbaar, maar niet onpersoonlijk maakt.

Toch valt de vorm die het duo uiteindelijk gevonden heeft niet bij iedereen in goede aarde. De twee kregen vaak de vraag wat een masker nog toevoegt, nu Iraniërs zonder masker al tot de meest ‘verbonden’ mensen in de regio behoren en op sociale media van alles delen. ‘Toch denken we dat driekwart van de verhalen die we terugkregen onverteld gebleven waren als we niet de relatieve anonimiteit van het masker hadden aangeboden.’

Van Heusden geeft niettemin direct toe dat er het een en ander op het experiment valt af te dingen. ‘Ze kwamen soms met andere verhalen dan wij hadden voorzien. Maar na verloop van tijd begon ik dat juist als de schoonheid van het project te zien. Dit is wat Iraniërs je vertellen als je niet met een microfoon en bijbehorende verwachtingen voor hun neus staat, maar zelf de regie laat voeren.’

‘Toen ik dit filmpje (zie hieronder) terugkreeg, over een Iraans meisje op een school in Nederland, dacht ik eerst: wat moet ik hier nu weer mee? Maar ik ben echt van het verhaaltje gaan houden. Het laat zien hoe de Iraanse beleefdheidscode, Tarof, botst met de Nederlandse directheid. Over hoe we misschien hetzelfde lijken, maar toch echt wezenlijk van elkaar verschillen. Gelukkig maar, trouwens.’

The Pen

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo