Waarom de Rus in de provincie zich met de separatisten in Oost-Oekraïne identificeert

Met het been naar voren marcheren vier scholieren op een plein in de Zuid-Russische stad Wolgograd, het vroegere Stalingrad. Met een wapen in de hand oefenen ze voor de erewacht, die elke vrijdag wordt gehouden in een buitenwijk. Op de achtergrond staat een obelisk, ter nagedachtenis van de Russische soldaten die hier omkwamen tijdens de Slag om Stalingrad in 1942-1943.

Een barse stem doorbreekt de stilte op het plein. De scholieren krijgen instructies van een voormalige militair. Met in zijn hand een map waarop de Russische tweekoppige adelaar in het goud staat afgebeeld, volgt hij nauwlettend de verrichtingen van zijn pupillen. ‘Je moet stilstaan op de plek,’ zegt hij streng tegen een jongen. ‘Het is niet de lambada-dans.’ Als de zestienjarige Vsevolod te lang blijft kletsen met de buitenlandse journalist, roept hij hem tot de orde. ‘We zijn aan het werk.’ Op een drafje voegt Vsevolod zich bij zijn medescholieren.

Kort daarvoor heeft Vsevolod uitgelegd waarom hij en de andere leerlingen hier marcheren. ‘We eren onze voorouders, die ons land hebben beschermd en verdedigd.’ Een schoolgenoot valt hem bij: ‘Als we dit vergeten, ontstaat er een nieuwe oorlog.

De Grote Oorlog in herhaling

De Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Russen de Tweede Wereldoorlog noemen, komt terug in het huidige conflict in Oekraïne. De Russische sympathie voor de separatisten in Oost-Oekraïne wordt gevoed door de oorlog tegen nazi-Duitsland. Maar er blijkt meer aan de hand, waardoor Russen zich nauw betrokken voelen bij de strijd tussen de Oekraïense regering en de pro-Russische rebellen. Ze zien separatisten als Igor Strelkov, de levende icoon van de opstand in Oost-Oekraïne, als helden. Wat speelt er nog meer, waardoor de Russen achter de rebellen staan?

Voor de Russen voelt het zien van de gevechten in Oost-Oekraïne haast als een herhaling

Eerst nog even over de Grote Vaderlandse Oorlog. De marcherende jongeren in de buitenwijk van Wolgograd zijn doordrongen van de impact hiervan. Deze oorlog vormt een trauma voor de Russische samenleving. Opa’s en vaders stierven door Duitse kogels. Van Wolgograd, waar het Duitse en het Sovjetleger verbeten met elkaar vochten, bleef vrijwel geen muur, huis of ander gebouw overeind. Beleg van Leningrad, tegenwoordig Sint-Petersburg, duurde 872 dagen. Het oorlogsfront strekte zich uit van het noorden naar het zuiden. Rusland kent naar schatting rond de 14 miljoen omgekomen Russische soldaten en burgers, 12,7 procent van de toenmalige bevolking.

Voor de Russen voelt het zien van de gevechten in Oost-Oekraïne haast als een herhaling. Ze volgen de strijd om de heuvel Savoer Mogila in Oost-Oekraïne, waar hun voorouders vochten tegen de Duitsers en die nu na gevechten met het Oekraïense leger in handen is van de pro-Russische rebellen. De Russische president Vladimir Poetin vergeleek het beleg van Leningrad met dat van de Oost-Oekraïense steden Donetsk en Loehansk.

Poetins provinciale ruggengraat

Het was niet de eerste keer dat Poetin een beroemd oorlogsmoment aanhaalde om het patriottisme bij zijn achterban op te roepen. Tijdens een verkiezingstoespraak in 2012 kwam hij met de Slag bij het Russische Borodino in 1812, toen het leger van de Russische tsaar Aleksandr de Eerste het opnam tegen de troepen van de Franse keizer Napoleon. De Russen claimen de overwinning in deze strijd.

We zullen overwinnen, sprak Poetin toen in een Moskous voetbalstadion tegenover opgetrommelde supporters. Met ‘we’ doelde hij op de miljoenen Russen vooral buiten de grote steden als Moskou en Sint-Petersburg. De tegenstander, de oppositie die op dat moment voor het eerst onder zijn bewind met demonstraties bonkte op de Kremlinpoorten, moest worden verslagen. Net als de invloeden van buitenaf. Lees: het Westen dat achter de protesten zou zitten.

De protesten deden Poetin beseffen dat hij het niet moet hebben van de liberale middenklasse die meedeed aan de demonstraties. Sindsdien richt hij zich op het Russische achterland en zet de oppositie neer als de vijand. Teleurgesteld als hij is in het uitblijven van steun van de liberale middenklasse die in de eerste acht à tien jaar van zijn bewind profiteerde van de economische groei met vakanties naar Mexico en Thailand, een auto voor de deur en een computer in huis.

Het andere Rusland, in steden als Wolgograd, Nizjni Tagil en Lipetsk, moet Poetins ruggengraat vormen. Ongeveer 75 procent van de Russen woont in de stad, met de miljoenensteden Moskou en Sint-Petersburg als koplopers. Het andere Rusland werkt vooral in de fabrieken, roemt de oorlogsveteranen en droomt na de val van het Sovjetrijk in 1991 van eerherstel. Met Poetin als president weten ze waar ze aan toe zijn. Ze krijgen hun salaris en pensioen. De liberale voedingsbodem is minder groot in het achterland, dat met huiver denkt aan de chaos en de crises in de jaren negentig, waarvan het de liberalen de schuld geeft. Conservatisme is het populairste en enige betrouwbare woord binnen onze ideologie, schrijft politicoloog Leonid Radzichovski in de staatskrant Rossiskaja Gazeta.

Poetins populariteit is groot. Volgens het Russische opiniepeilbureau Levada ontvangt de president momenteel steun van zeker 80 procent van de bevolking. Een score die hij ook behaalde tijdens de oorlog met Georgië in 2008 en in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië begin deze eeuw.

De plicht Russische grond te verdedigen

In Wolgograd loopt op de heuvel Mamajev koergan een stroom bezoekers gestaag naar boven. De plek gold tijdens de oorlog als een strategisch punt waar hevig om werd gevochten door het Duitse en het Rode Leger. Bovenop staat het immense 85 meter hoge standbeeld Het moederland roept, een vrouw met een getrokken zwaard.

De heuvel is als een bedevaartsoord, waarbij het standbeeld geldt als het heiligste van het heiligste. Onderweg lopen bezoekers langs andere beelden, horen ze een krakende radiostem vertellen over de Duitse capitulatie en nemen ze de namen op van gevallen soldaten, in steen gebeiteld. Een enkeling draagt een oranje-zwart lintje. Een verwijzing naar de militaire Sint-Jorisorde, uitgereikt als beloning voor verdiensten tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog. Zulke lintjes worden ook gedragen door de rebellen in Oost-Oekraïne.

De president is het symbool van een land. Daar hoor je trots op te zijn

De Slag om Stalingrad geldt als een van de belangrijkste keerpunten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Had Adolf Hitler gewonnen, dan lag de weg naar de olievelden bij de Kaspische Zee voor hem open. Het gebeurde niet. Het Rode Leger hield stand, keerde de strijd en stoomde met manschappen, tanks en vliegtuigen door naar Berlijn.

Tussen de stroom ‘pelgrimgangers’ loopt Jevgeni (27) in een T-shirt met de tekst ‘In Putin we trust.’ Hij neemt een foto van een standbeeld, waar een moeder voorovergebogen treurt boven het hoofd van haar omgekomen soldatenzoon. Over het waarom hij een Poetinshirt draagt, moet Jevgeni lachen. ‘De president is het symbool van een land. Daar hoor je trots op te zijn.’

Drie vrienden van Jevgeni komen erbij staan. Alle vier zijn ze op weg naar Orenboerg ten noordoosten van Wolgograd na hun vakantie op de Krim, het schiereiland dat Rusland afgelopen maart inlijfde. De Krim is van Rusland, vinden de vier. Het cadeau van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov, die het schiereiland in 1954 aan Oekraïne gaf, was een vergissing. ‘Het gaat een stuk beter daar,’ weet de 27-jarige Dmitri. ‘De lonen en pensioenen zijn meteen gestegen.’ Maar nu herhaalt de geschiedenis van de Grote Vaderlandse Oorlog zich in Oost-Oekraïne, meent hij. Daar moeten de Russen hun grond en mensen beschermen en hun belangen verdedigen. Net als zeventig jaar geleden.

Het nazi-gevaar in Oekraïne

Het is de bekende riedel. Hierin worden Oekraïners neergezet als fascisten die het hebben voorzien op de pro-Russen in Oost-Oekraïne. Rusland moet het opnemen tegen dit nazi-gevaar. Net als tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog. Want toen collaboreerden Oekraïense nationalisten met de Duitsers.

Zie een uitzending van het staatstelevisiekanaal Rossija 2, waarin de vergelijking met de Tweede Wereldoorlog er dik bovenop ligt. Alsof het gaat om de openingsceremonie van de Olympische Spelen, is een ronkende spektakelshow op de Krim te zien, waarbij Oekraïners met fakkels en als Duitse fascisten marcherend, een swastika vormen. Wanneer pro-Russische separatisten het Oekraïense leger hebben verslagen, verschijnt een standbeeld als die op Mamajev koergan.

De vier vrienden gaan lang niet altijd af op de staatstelevisie, informatiebron nummer één in Rusland. Ze halen hun nieuws vooral van websites, kijken naar oorlogsvideo’s die burgers op internet plaatsen en volgen de sociale media. Ze putten ook uit eigen ervaringen. Op de terugreis bezochten ze een vluchtelingenkamp in Rostov-aan-de-Don, gelegen op honderd kilometer van Oekraïne, en luisterden naar verhalen van oorlogsvluchtelingen over bombardementen door het Oekraïense leger.

Oost-Oekraïne houdt de Russen een spiegel voor

De vier vervolgen hun weg naar boven. De top van Mamajev koergan biedt uitzicht over Wolgograd en de omgeving. De rivier de Wolga glinstert, met daarachter een eindeloze leegte. Dichterbij Sovjetflats en een fabriek die oranje rook uitpuft.

Wolgograd, Rostov-aan-de-Don - het zijn provinciesteden die zich laten vergelijken met het Oost-Oekraïense Donetsk. Alle met ongeveer een miljoen inwoners. Alsof de Russen een spiegel krijgen voorgehouden als ze tegenwoordig beelden zien uit Oost-Oekraïne. Dezelfde fabrieken, dezelfde flats, het oneindige landschap, de houten huizen in de omringende dorpen, de Russische taal en de oudere vrouwen in hun bloemetjesjurken. Ontstaan toen Oekraïne deel uitmaakte van het Russische rijk en later de Sovjet-Unie. Familieleden van Russen wonen in steden als Loehansk en Donetsk. Ze vertellen over hun oorlogservaringen. Dit schept een band. Net als het overeenkomstige Slavische ras.

Aleksandr Petrenko (38) beaamt het geschetste beeld. Hij staat in Wolgograd voor het museum over de Slag om Stalingrad en neemt foto’s van diverse tanks en artillerie die buiten staan opgesteld. De beelden zijn bedoeld voor een vriend die tijdens een bezoek aan Wolgograd geen tijd had om naar het museum te gaan. ‘In de provincie gaan we uit van het goede. Denken we aan de medemens. Staat onze gastvrijheid voorop. Ik heb vrienden van hier die meevechten tegen het Oekraïense leger.’ Hijzelf blijft nog in Wolgograd. ‘Maar mocht Kiev winnen, dan sluit ik me aan bij de pro-Russische separatisten.’

Poetin schudt de hand van de Oekraïense president Petro Porosjenko. Dat had hij met Hitler nooit gedaan

Hij noemt Moskou de stad van het geld. Waar de inwoners aan zichzelf denken. Het is de stad van de monsterachtige SUV’s, hippe bars en inwoners die lopen met tassen van dure westerse kledingmerken. Het is de stad waar vorige maand de oppositie, geconfronteerd met strengere wetten, een vredesmars hield. Het geschatte aantal deelnemers liep uiteen van vijfduizend tot twintigduizend mensen. Op een Moskouse bevolking van ruim twaalf miljoen inwoners.

De mening van Moskou en de provincie ligt niet altijd uit elkaar, zegt journalist en politiek expert Dmitri Babitsj (44) in een Italiaans restaurant in het centrum van de hoofdstad. Hij werkt voor de radiozender The Voice of Russia, waar de mening van het Kremlin centraal staa. ‘In Moskou heb je kranten als Vedomosti en Novaja Gazeta, die van invloed zijn op de liberalen. Wie wil, kan in het hele land hun websites bezoeken om zijn mening te vormen.’

Maar de liberale oppositie heeft voor de provincie geen antwoord op de Oekraïne-crisis, stelt Babitsj. ‘Ze voelt zich meer verbonden met Polen en West-Oekraïne dan met het andere Rusland.’

Poetin heeft daarom geen uitgekiende propaganda nodig om het volk achter zich te krijgen, meent hij. Verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog is genoeg. Met zijn vergelijking tussen het beleg van Leningrad en de huidige strijd om Loehansk en Donetsk doelde de president, volgens Babitsj, op de verwoesting van de steden en dezelfde tactiek van het Duitse en Oekraïense leger om een stad te omsingelen. ‘Je hoeft geen intellectueel te zijn om de overeenkomsten aan te tonen tussen wat er nu in Oost-Oekraïne aan de hand is en wat er tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog gebeurde.’

Maar daarmee houdt de vergelijking tussen het heden en verleden op, vindt Babitsj. Het Kremlin ziet de Oekraïense regering niet als fascistisch en trekt de lijn niet door naar nazi-Duitsland. ‘Poetin schudt de hand van de Oekraïense president Petro Porosjenko. Dat had hij met Hitler nooit gedaan.’

Eerdere stukken over Oekraïne en Rusland