Deze dappere denker wil met kunst zijn land bevrijden (maar zijn rector noemt het stront)

‘Ik voel me hier veel vrijer,’ zegt Vasyl Cherepanyn (1980) bij de behaaglijke warmte van de gashaard in het Amsterdamse appartement waar hij enkele dagen bivakkeert. ‘Ik hoef niet de hele tijd over mijn schouder te kijken. In Kiev heb ik gewoonlijk een gasbus bij me ter bescherming.’

Mannen in militaire uniformen sloegen Cherepanyn, hoofd van een cultureel centrum in Kiev, op 23 september in elkaar. Botten in zijn gezicht waren gebroken en hij had een hersenschudding. Na enkele operaties zie je nu de schade in zijn gezicht niet meer. Maar van binnen is hij niet volledig hersteld. ‘Ik voel nog pijn en kan niet goed slapen,’ zegt hij. ‘Het gebeurde tegenover de universiteit waar ik al tien jaar werk. Psychologisch is het zwaar. Ik moet sommige gevoelens uitschakelen om stabiel en kalm te blijven.’

De mannen stortten zich op hem, toen ze hem op straat herkenden van vroegere aanvaringen. ‘Neonazi’s gooiden regelmatig gasbommen tijdens onze evenementen en vielen mensen aan,’ vertelt Cherepanyn.

Geen kunst, maar stront

De docent culturele studies aan de Nationale Universiteit van Kiev, die promoveerde in de filosofie van de kunst, mag op 31 maart 2015 in Brussel de Prinses Margrietprijs van de European Cultural Foundation in ontvangst nemen voor het Visual Culture Research Center dat hij in 2008 oprichtte.

Dat centrum is een samenwerkingsverband tussen wetenschappers, kunstenaars en activisten. ‘Kennis, kunst en activisme streven elk één doel na, maar met verschillende gereedschappen,’ licht Cherepanyn toe. En wat dat ene doel dan is? ‘Sociale verandering, emancipatie, bevrijding,’ zegt hij zonder een spoor van de ironie die dergelijke grote woorden hier al snel oproepen.

Cherepanyn daagt ons juist uit opnieuw over de functie van kunst na te denken, haar oorspronkelijke rol te herontdekken. L’​art pour l’art,kunst die in gesprek is met zichzelf, is niet aan hem besteed. Hij noemt het ‘modieuze kunst zoals in het Westen bestaat, die als een ufo van Mars komt aangevlogen.’ Zijn centrum wil kunstenaars brengen die met de poten in de modder staan, die werk scheppen dat reflecteert op de problemen die mensen in het dagelijkse leven ervaren.

Politieke en sociale problemen laten vaak sporen achter op het lichaam. Wat voor lichaam heeft Oekraïne?

Zoals de expositie ‘Ukrainian Body,’ die op 7 februari 2012 opende. ‘Lichamelijke onderwerpen zijn brandende kwesties in de Oekraïense samenleving,’ zegt Cherepanyn. ‘In het Westen heeft extreem-rechts LGBT al geaccepteerd. Maar in de post-Sovjetsamenleving is alternatieve seksualiteit de brandstof voor de woede van extreem-rechts. In het publieke debat wordt gewoonlijk over Oekraïne gepraat alsof het iets zuiver spiritueels is en niets lichamelijks heeft. Wij wilden juist naar de samenleving als een lichaam kijken. Wat voor lijf heeft Oekraïne? Ook was het ons idee om lichamelijke problemen door een sociale lens te bezien. Want politieke en sociale problemen laten vaak sporen achter op het lichaam.’

Op de poster van de expositie stond het werk Blauw paneel. ‘De muur die half blauw is geschilderd is heel typisch voor Oekraïne,’ legt de docent culturele studies uit. ‘Het is een praktijk die uit het leger komt. De bedoeling is om de muur te beschermen tegen het vuil van menselijke lichamen. De kunstenaar die deze praktijk nabootste, reflecteerde op de veronderstelling dat het lichaam iets vies is.’

Een kunstwerk dat de autoriteiten als uiterst subversief ervoeren, heette Rada. Beelden uit het Oekraïense parlement – het representatieve lichaam van de staat – stonden naast een quasipornografische afbeelding. Het werk riep de vraag op: wat is de echte pornografie? Welk lichaam wordt echt uitgebuit? ‘Parlementariërs waren voor de revolutie als marionetten,’ licht Cherepanyn toe. ‘Ze waren allemaal gekocht door de oligarchen, totaal gemanipuleerd. Dat was een van de redenen waarom de Maidanopstand begon.’

De tentoonstelling veroorzaakte een schandaal en ging na drie dagen dicht. Serhiy Kvit, de voorzitter van de Nationale Universiteit van Kiev, waar het centrum toen nog gevestigd was, zei dat het geen kunst maar stront was. ‘Het universiteitsbestuur verweet ons propaganda voor pornografie te maken,’ vertelt Cherepanyn.

Na de gedwongen sluiting organiseerden de medewerkers van het centrum demonstraties en startten ze een petitie voor de heropening. ‘We haalden er zelfs The New York Times mee. Het was een soort Dreyfusaffaire die het culturele veld in Oekraïne in tweeën spleet. Intellectuelen, kunstenaars en academici die zich tot dan toe stil hadden gehouden, spraken zich uit. Maar de grootste steun kwam uit het Westen. Onder onze supporters hadden we echte topfiguren, zoals Timothy Snyder, Judith Butler, Slavoj Žižek en Artur Zmijevski, mensen die toonaangevend zijn voor het intellectuele klimaat in de wereld.’

Ze kregen voor elkaar dat er besloten excursies naar de tentoonstelling georganiseerd mochten worden. ‘Uiteindelijk hebben veel meer mensen het gezien dan wanneer het niet gesloten was geweest,’ zegt Cherepanyn lachend.

De essentie van Europa

Cherepanyn en zijn medewerkers waren ook volop actief op het Maidanplein, het hart van de Oekraïense opstand die november 2013 begon. Als hij over Maidan spreekt, buigt hij voorover in zijn stoel en komt er vuur in zijn ogen.

‘Meestal kwam ik nadat ik college had gegeven,’ vertelt hij. ‘Ik bleef daar de rest van de avond en het grootste deel van de nacht. Vroeg in de morgen ging ik naar huis om een paar uur te slapen.’

Zijn centrum had er een ‘Open Universiteit.’ ‘We organiseerden debatten en toonden films over de protesten die de afgelopen tijd op verschillende plekken op de wereld plaatsvonden, zoals Occupy Wall Street en de Indignadosbeweging in Spanje, om de demonstranten te laten zien dat ze niet alleen stonden in hun strijd en ze de gelegenheid te geven hun eigen opstand te vergelijken met die van anderen.’

In zijn ogen is Maidan een prachtig voorbeeld van hoe kunst politiek effectief kan zijn. ‘Het was een gesamtkunstwerk,’ vindt hij. ‘Te vergelijken met een sociaal beeldhouwwerk van Joseph Beuys. Iedereen die meedeed aan het event was een kunstenaar. Maidan had niet alleen een politieke, sociale en economische dimensie, maar ook een esthetische. Dat was waarom het zo catchy en sexy voor de media was. Maidan produceerde artistieke beelden. De rook, de molotovcocktails, de banden die in brand stonden, de demonstranten in hun verschillende uitdossingen. Het was visuele kunst.’

De ‘emancipatoire volksopstand’ was naar zijn overtuiging ‘fundamenteel Europees.’ In een opiniestuk schreef hij: ‘the very idea of Europe was reclaimed on Maidan.’ Het idee van Europa had allereerst een visuele dimensie, licht hij toe. ‘In de EU wordt de vlag soms verbrand, in Oekraïne werd het een revolutionaire vlag die in zekere zin Europa op zijn wortels wees.’

Want de organisatie van het protest voerde terug op de Griekse polis. ‘Het had een eigen leger, gezondheidszorg, onderwijs, populaire cultuur, bibliotheek en keuken. Daarom overleefde het. Het was een structuur die geworteld was in de democratische geschiedenis van Europa. Ook was er een politieke dimensie. Het basisinitiatief was politiek op gang brengen. Wat we in Oekraïne hadden onder het oude regime was geen politiek, maar sociale fysica. Maidan was een verklaring dat we échte politiek wilden.’

Naar zijn inzicht is de Oekraïense revolutie – ‘er zijn niet veel gebeurtenissen in de eenentwintigste eeuw die we een revolutie kunnen noemen, maar dit was er zeker één’ – daarom ook een moment van de waarheid voor Europa.

Wij zijn geen kinderen

Op 19 februari 2014, toen de situatie in Kiev uiterst gespannen en gewelddadig was, schreef Cherepanyn een dramatische oproep die besloot met de woorden: ‘Please help. People of Europe, rise up for Ukraine!’

Enthousiast antwoorden dat die oproep gehoor kreeg, kan hij niet. ‘Op het niveau van collega’s, universiteitspartners en politieke organisaties ontvingen we solidariteit en hulp,’ vertelt hij. ‘Maar niet op hoog politiek niveau. De EU heeft een heel moderne structuur. Maar de Russische agressie was een postmoderne uitdaging. Europa is daar niet klaar voor, het mist de verbeelding om daarop te reageren. Europa heeft tijd nodig, om na te denken en te analyseren. Maar toen was er een snel antwoord nodig.’

Het waren de Oekraïners zelf die hun eigen problemen probeerden op te lossen op Maidan

Hij verbaast zich over de voorzichtige reactie van Nederland op het neerschieten van vlucht MH17. ‘Kunnen EU-burgers het accepteren als Russische separatisten bijna driehonderd burgers neerhalen?’

Het eenvoudigste antwoord op de vraag wat de EU moet doen, is naar zijn inzicht dat zij zich aan haar eigen wetten en regels moet houden. ‘Oligarchie is geen puur Oekraïens probleem. Kijk naar Wenen, dat voor een belangrijk deel in handen is van Oekraïense oligarchen. De wet maakt het volledig duidelijk dat je geen zwart geld voor je economie kunt gebruiken. Toch is Wenen afhankelijk van dat geld. Daar een eind aan maken is wat wij en jullie nodig hebben.’

En aan de oorlog in Oost-Oekraïne? ‘Het dreigt nu in een frozen conflict te veranderen,’ zucht Cherepanyn. ‘Het oorspronkelijke idee van de Russen was om Novorossiya te scheppen, een gordel van Charkov naar Odessa die het gebied met Russische invloed zou verbinden met Transnistrië. Dat mislukte. Ze kwamen erachter dat de Russisch sprekende bevolking toch iets anders is dan de Russische bevolking. Nu is het gebied dat bezet is door de separatisten en de Russen nogal kunstmatig. Daarom probeerden ze in de bezette gebieden pseudostaatsvormen als de Volksrepubliek Donetsk te bedenken.’

Een oplossing is niet in zicht, vreest Cherepanyn. ‘ Het Protocol van Minsk werkt niet. De Russen sturen de hele tijd wapentuig en troepen naar het gebied. Het zit vol soldaten en criminelen. De mensen leven er zonder voedsel en regels. Om het op te lossen hebben we een speciale missie van de OVSE nodig die een wapenstilstand kan afdwingen.’

Ik leg hem voor wat heel wat westerse denkers de EU verwijten: wie een beetje geopolitiek inzicht heeft, kon weten dat de poging Oekraïne in de Europese invloedssfeer te trekken de woede en nervositeit van Rusland zou opwekken.

‘Als je dit geopolitieke perspectief kiest, desubjectiveer je Oekraïne,’ reageert Vasyl Cherepanyn verbeten. ‘Je doet alsof het een leeg gebied is, zonder eigen politieke stem, waar de grote machten hun spelletjes spelen. Die benadering behandelt de demonstranten als kinderen. Het is een voortzetting van de Russische propaganda, die ook beweert dat al het protest was gekocht en georganiseerd door de VS. Maar het waren de Oekraïners zelf die hun eigen problemen probeerden op te lossen op Maidan.’

Diepe woede

Maar opgelost zijn ze verdrietig genoeg nog niet. ‘Ik voel een diepe woede over het feit dat de mensen die nu de macht in handen hebben, niet genoeg moed en politieke wil hebben om te verwezenlijken waar we op Maidan voor streden,’ zegt Cherepanyn. ‘Ze waren zwak en weinig dapper gedurende de revolutie. Nu het oorlog is volharden ze in die houding.’

Veel van de huidige machthebbers hebben nog steeds zakelijke belangen in Rusland en op de Krim, zegt Cherepanyn. ‘In hun retoriek zijn ze ervoor het programma van Maidan te implementeren. Maar als het erop aankomt, omzeilen ze de heikele kwesties.’

Neem de bestrijding van de endemische corruptie. De Oekraïense onderzoeksjournalist Oleksiy Matsuka, winnaar van de Internationale Prijs voor Persvrijheid, sprak onlangs zijn scepsis uit over het vermogen van president Petro Porosjenko om daar een einde aan te maken.

‘We kunnen lang over corruptie praten,’ reageert Cherepanyn, ‘maar er is fundamenteler probleem. Een echte rechtsstaat ontbreekt nog altijd. De samenleving moet nog altijd een parallelle staat bouwen om alle mankementen van de staat op te lossen. Zoals de totale straffeloosheid van alle mensen die verantwoordelijk zijn voor de slachting op Maidan. Niemand wordt aangeklaagd, berecht en in de gevangenis gezet. Dat is een schok voor een groot deel van de bevolking. Dat is waarom veel mensen zich uitgeput voelen. Hun verwachting is niet ingelost.’

Een teken dat oude figuren ook in nieuwe tijden nog de macht bekleden, is dat de voorzitter van de universiteit die de tentoonstelling ‘Ukrainian Body’ geen kunst maar stront noemde, nu minister van Onderwijs en Wetenschap is. ‘Goed nieuws,’ zegt Cherepanyn lachend. ‘Als voorzitter van de universiteit kon hij zijn persoonlijke visie op een tentoonstelling geven, dat kan hij als minister niet.’

Cherepanyn wil de indruk bestrijden dat niets ten goede is gekeerd in Oekraïne. ‘In het parlement zitten ook nog oude figuren, maar er is veel meer onafhankelijkheid en kritisch denken onder de volksvertegenwoordigers. Enkele beroemde journalisten uit de oppositie zitten nu ook in het parlement.’

Het kritische denken verder voeden. Dat ziet Cherepanyn als de taak van zijn centrum, dat op 18 oktober werd heropend in een oude fabriek, buiten de universiteit.

‘We zitten nu in een revolutie en een oorlog,’ zegt hij in het veilige Amsterdam. ‘Ons doel is de omstandigheden te scheppen waarin de emancipatoire, bevrijdende praktijken waarmee we op Maidan oefenden, zich verder kunnen ontwikkelen. In ons centrum proberen we een artistieke taal voor kritisch denken te ontwikkelen. Dat is een veel radicaler gereedschap dan een kalasjnikov.’