Bejubel de Europese meerstemmigheid (zeker nu), stelt deze Franse sterfilosoof

Stel je eens voor: de bekendste Nederlandse filosoof (Hans Achterhuis? René Gude? Rob Wijnberg?) schrijft een toneelstuk over Europa. En bij de opvoering geven premier Rutte en zijn voorganger Jan-Peter Balkenende, die een comeback overweegt, acte de présence. De laatste zegt bij het verlaten van het theater dat het een voorrecht was dit zeer belangrijke toneelstuk te mogen bijwonen.

Nogal ondenkbaar. In ons land schrijven filosofen zelden toneelstukken, laten politici hun gezicht liever zien bij sportwedstrijden en is Europa wel het laatste onderwerp waar ze goede sier mee denken te kunnen maken.

Hoe anders is dat in Frankrijk. Cultuur en intellectueel debat hebben daar nog immer een grote status. President François Hollande (in gezelschap van zijn culturele adviseur Audrey Azoulay, een in Nederland onbestaande functie), oud-president Nicolas Sarkozy met zijn vrouw Carla Bruni (zangeres) en premier Manuel Valls met zijn vrouw Anne Gravoin (violiste) bezochten allemaal Hôtel Europe. Ze lieten zich graag fotograferen in gezelschap van de auteur Bernard-Henri Lévy.

De Franse sterfilosoof BHL is een onuitputtelijke bron van controverse. Bij velen wekt hij hoon als hij naar een van de brandhaarden in de wereld trekt om daar in zijn altijd stralend witte overhemden, bovenste twee knoopjes open, de aandacht van de publieke opinie te eisen en, zeggen zijn critici, zichzelf in het brandpunt van de belangstelling te plaatsen. Zeer omstreden is bijvoorbeeld zijn rol in het aanzetten van de Franse regering tot een militaire interventie in Libië.

Ook ditmaal riep zijn werk (naast de loftuiting van Sarkozy: ‘C’était un moment privilégié, une pièce très importante’) veel weerstand op. Volgens Le Monde miste de opvoering elke theatrale kracht. Het leedvermaak was niet van de lucht toen de voorstelling in november vorig jaar wegens gebrek aan bezoekers vroegtijdig moest worden stopgezet.

Ik was er niet bij en kan er dus niet over oordelen. Maar het stuk is ook als boek uitgekomen. Daarin wordt de toneeltekst gevolgd door filosofische reflecties over Europa. BHL legt zijn eigen toneelstuk uit. Het is misschien wat wonderlijk: een kunstenaar die zijn werk niet voor zichzelf laat spreken. En wie allergisch is voor Lévy’s vaak ronkende stijl en pathos kan het boek beter niet lezen. Maar BHL’s bespiegelingen bieden wel veel prikkelende denkstof over de wortels van de diepe crisis waarin de Europese Unie nu verkeert en de mogelijkheden de Europese gedachte te reanimeren.

Europa stierf in Sarajevo

Het stuk is een monoloog van een man die veel van BHL zelf wegheeft. Bij de honderdjarige herdenking van het moment waarop de Bosnisch Serviër Gavrilo Princip in Sarajevo de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans Ferdinand vermoordde en de Eerste Wereldoorlog uitbarstte, moet hij een rede houden. Enkele uren voor het zover is, zit hij radeloos achter zijn computer in zijn kamer in Hotel Europa, een echt bestaand hotel in Sarajevo.

Wat voor zin heeft het over het Europa van de mensenrechten en de verlichting te praten, als het Srebrenica niet wist te voorkomen?

Zijn probleem: hij kan het ‘nooit meer oorlog’ niet over zijn lippen krijgen in het gezelschap van al die bobo’s uit alle hoeken van de wereld die machteloos toekeken toen in hetzelfde Bosnië twintig jaar geleden een genocide plaatsvond. Wat voor zin heeft het over het Europa van de mensenrechten en de verlichting te praten, als het Srebrenica niet wist te voorkomen? vraagt hij zich af.

Met het in december 1995 gesloten Verdrag van Dayton hebben de Serviërs, vindt hij, ondanks hun militaire nederlaag hun doel bereikt: de opdeling van Bosnië. Dayton is in zijn ogen een teken van ‘de hallucinante lafheid van het Europa dat niet alleen zijn eigen beloften, maar ook zijn eigen principes en waarden overboord gooit.’

Een idee waart door Hôtel Europeen spookt al twintig jaar door BHL’s hoofd: Bosnië was Europa zelf. Serviërs, Kroaten, Bosniërs leefden er harmonieus samen, net als joden, moslims en christenen. We hebben toegestaan dat de etnische zuiveraars dit miniatuur-Europa verwoestten. Sarajevo is dan ook voor de Franse filosoof het symbool voor de dood van Europa.

Onverschilligheid en slappe knieën

En herleefd is dat oude Europa bepaald nog niet. Want versus Poetin vertoont het weer dezelfde nederige compromisbereidheid als versus Milošević, vindt BHL. We zijn in Lévy’s ogen onbegrijpelijk blind voor het project van Poetin om een Euraziatisch rijk te stichten. Hij wijst op het in de ideologische kringen rond de president opgeld doende idee dat al wie Russisch spreekt Russisch is. Op de afwijzing van ‘westerse decadentie’ en de cryptofascistische aanbidding van de ‘viriele waarden’ van het zuivere Rusland. Op de meedogenloze wijze waarop het regime afrekent met al wie anders denkt en anders geaard is.

Versus Poetin vertoont Europa weer dezelfde nederige compromisbereidheid als versus Milošević, vindt BHL. We zijn in Lévy’s ogen onbegrijpelijk blind voor het project van Poetin om een Euraziatisch rijk te stichten

Oekraïne is naar de overtuiging van BHL het nieuwe Bosnië. Opnieuw reageren we met de onverschilligheid en de slappe knieën van de verantwoordelijken bij wie het ‘münchenisme’ (Lévy verwijst naar het in september 1938 gesloten Verdrag van München waarmee de westerse mogendheden Hilters annexatie het Tsjechische Sudetenland accepteerden) een tweede natuur is geworden.

Lévy’s eigen president Hollande is daar natuurlijk een schrikbarend voorbeeld van. Die staat alweer te trappelen om de sancties tegen Rusland op te heffen, zodat Frankrijk zijn oorlogsschepen weer kan verkopen.

Maar hij wil niet alleen maar de bazen de schuld geven. ‘Elk volk heeft de leiders die het verdient.’ Hij geselt het armzalige volk dat alleen maar denkt aan de prijs van het gas en dat bereid is tot elk compromis met de grootste misdadigers als het er maar warmpjes bij zit.

Lévy zou zich zonder twijfel ook volledig kunnen vinden in de hartenkreet van de Duits-Oekraïense schrijver Katja Petrovskaja. Zij vroeg zich onlangs in het aangrijpende en indrukwekkende opiniestuk ‘Waarom helpt Europa Oekraïne niet?’ af waar de Europese golf van solidariteit met het land in oorlog bleef, de dekens, het alomvattende vredesplan, de steun tegen ‘de monstrueuze en onberekenbare Russische regering.’

Niet alleen in het geval van Poetin vreest BHL de zwakte van Europa om te strijden voor de eigen waarden, ook in het geval van de imperiale ambities van de radicale islam. Het zijn woorden die een grimmige actualiteit krijgen als op het moment dat ik dit stukje tik in Frankrijk de gruwelijke aanslag plaatsvindt op de redactie van satirisch weekblad Charlie Hebdo,waarbij de daders ‘Allah Akbar’ riepen.

Lévy behoorde in 2006 samen met Salman Rushdie en Ayaan Hirsi Ali tot de twaalf intellectuelen die zich in Charlie Hebdo uitspraken tegen islamitisch totalitarisme.

Een snelcursus filosofie

De radicale islam en het extreem-rechtse nationalisme van Marine Le Pen, ‘de blonde pest’ noemt hij haar nogal agressief, zijn naar de overtuiging van Lévy tweelingen. Aanhangers van beide vormen van fundamentalisten geloven dat zij de belichaming van de zuiverheid zijn en de waarheid in pacht hebben. Allebei hebben ze angst voor het andere, het vermengde.

Misschien wel het mooiste hoofdstuk van Hôtel Europe is het meest abstracte en filosofische met als titel Pour en finir avec l’identité. Het is een soort snelcursus filosofie met als doel uit te leggen waarom we moeten afrekenen met het identiteitsdenken. Een zure criticus kan zeggen dat Lévy aan namedroppingdoet. In het bestek van enkele pagina’s passeert een reeks filosofen de revue. Maar aan de hand van deze grote denkers legt hij wel heel helder uit waarom we ons moeten bevrijden van het heilige geloof in rotsvaste identiteiten.

De eerste bouwsteen is Jean-Paul Sartre. Deze denker revolteerde tegen het idee van een ‘vol ik,’ tegen de gedachte dat de mens bepaald is door een setje karaktereigenschappen die binnen in hem schuilen, zijn identiteit vastleggen en daarmee zijn gedrag bepalen. Lévy vindt dat er een ware grandeur schuilt in de weigering identiek aan zichzelf te zijn. Want alleen als we geloven dat we onbepaald zijn, kunnen we werkelijk vrij zijn.

In het gelaat van de Ander openbaart zich een oneindige andersheid. We zullen hem nooit volledig kunnen kennen, kunnen reduceren tot een pakketje eigenschappen

Een van de andere bouwstenen is Emmanuel Levinas. De Frans-Joodse filosoof die het ethische appel van de Ander (met hoofdletter) tot hart van zijn ethiek maakte. In het gelaat van de Ander openbaart zich een oneindige andersheid. We zullen hem nooit volledig kunnen kennen, kunnen reduceren tot een pakketje eigenschappen. Maar om open te staan voor het beroep op zorg en verantwoordelijkheid dat de Ander op ons doet, moeten we, denkt Lévy, de opgeslotenheid in onszelf doorbreken, de obsessie met wie we zelf zijn, de arrogantie van het ‘ik ben ik.’

Lévy zingt de lof van het meervoudige, het vermengde, het impure, van de meerstemmigheid. Hij houdt van het Europa dat rijk is aan talen en culturen.

Europa is voor hem niet een ‘Europees politiek lichaam,’ iets als de Europese Unie, niet de obese, zielloze bureaucratie van Brussel, geen macronatie die de micronaties opslokt en hun ergste eigenschappen op hoger schaalniveau reproduceert. Het is een idee, een geloof in de poging je open te stellen voor de ander, een opdracht iedereen de vrijheid te geven zich te uiten en nationalistische en religieuze monomanie te overstijgen.

Dat is geen vrijblijvend idee, maar een overtuiging waar je voor moet strijden. Die boodschap van Lévy is ongekend actueel, in dagen dat de Europese waarden alom, in Parijs en Donetsk en zo veel andere plekken, onder vuur liggen. Misschien is het zinvol als Nederlandse politici, die Europa vooral zien als een regelgevingsmachine die onze natie winst moet opleveren en die ze moeten temmen als hij daarin niet slaagt, ook maar eens naar een reprise van Hôtel Europe gaan.