Hoe straf je een ex-kindsoldaat voor het ronselen van kindsoldaten?

Dominic Ongwen was een jaar of tien toen het gebeurde. Klein voor zijn leeftijd, met een breed voorhoofd en hoge jukbeenderen. Het was een gewone dag. Hij had vroeg in de ochtend zijn tante geholpen op het land en liep nu naar school, een paar dorpen verderop. Het begon al warm te worden, toen hij in de verte een truck zag aankomen over het stoffige pad.

Dominic Ongwen is nooit op school aangekomen. Hij werd die ochtend, in 1990, ontvoerd.

Jaren later hoorden zijn klasgenoten weer van hem. Op de radio, op het nieuws. Brute verhalen over moorden, verminkingen, ontvoeringen. Over afgesneden oren en lippen. Over seksslavinnen van nog geen tien jaar oud.

En nu was Ongwen geen slachtoffer, maar dader.

Dominic Ongwen is een van de kopstukken van het Lord’s Resistance Army (LRA). Weet je nog, van #Kony2012? Het ‘leger’ van ‘goddelijke gezant’ Joseph Kony zaait al decennia lang terreur in Oeganda, Zuid-Soedan, Congo en de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Hij was een van de vijf LRA-leiders die de dubieuze eer hadden om de allereerste arrestatiebevelen van het Internationaal Strafhof op hun naam te krijgen, in 2005. Vorige week was Ongwen weer op de radio: de nu 35-jarige man had zich overgegeven aan het Amerikaanse leger. Hij kwam woensdag aan in Den Haag.

Moet de rechter hem beschouwen als vooral dader, of vooral slachtoffer?

De rechtszaak tegen Ongwen roept een enorm dilemma op. Moet de rechter hem beschouwen als vooral dader, of vooral slachtoffer?

Welkom bij de Grote Verantwoordelijkheidsquiz.

Kony, berucht om zijn hersenspoeltechnieken

Eerst even wat achtergrond. Wat we weten van Ongwen is beperkt. Hij leerde al snel na zijn ontvoering dat het LRA vocht voor de rechten van de Acholi, een gemarginaliseerd volk dat in Noord-Oeganda leeft. Als strijder van het LRA was hij een ‘heilige’ – Kony’s bevelen kwamen namelijk direct van de Heilige Geest. Zolang hij de bevelen van Kony zou volgen, volgde hij God.

Zelfs ontsnapte ‘bruiden’ van Kony – lees: piepjonge seksslavinnen – tonen in verklaringen nog altijd een soort liefde voor hem

Kony staat dan ook bekend om zijn hersenspoeltechnieken. Door de kinderen die hij ontvoert in hun eigen dorp te dwingen tot moord of verkrachting, durven zij niet meer terug te keren naar huis. Vervolgens is Kony – die zichzelf ook wel Koning David, Solomon en zelfs Hitler laat noemen – de enige houvast voor de kinderen. Ongehoorzaamheid wordt bruut bestraft, vaak door andere kinderen, die voor dit geweld weer beloond worden. Zelfs ontsnapte ‘bruiden’ van Kony – lees: piepjonge seksslavinnen – tonen in verklaringen nog altijd een soort liefde voor hem. Kony is hun vrees en vader ineen.

Ongwen kwam bekend te staan als een goede soldaat, die niet terugschrok voor gewaagde missies. En ja, die waren vaak gruwelijk en meedogenloos. Sla de komende twee alinea’s vooral over als je een zwakke maag hebt.

Brute moorden, zelfs op peuters van drie

Een van Ongwens meest beruchte acties is de slachting in Makombo, Congo, in 2009. Ongwen zou daar leiding hebben gegeven aan de moord op zeker 345 mensen – slachtoffers werden aan bomen gebonden en met een bijl of knuppel het hoofd ingeslagen. Een peuter van drie werd levend verbrand.

Bovendien werden nog eens 250 mensen ontvoerd, waaronder zeker 80 kinderen. Luisterde een kind niet naar Ongwens bevelen, dan werden de andere kinderen gedwongen in een cirkel om het ongehoorzame kind heen te staan. Om beurten moesten ze met een groot stuk hout op het hoofd van het kind in het midden slaan. Tot het kind niet meer bewoog.

Dus, terug naar de grote vraag. Is Ongwen, als volwassene, verantwoordelijk voor de misdaden die hij pleegde?

Antwoord A: Ja. Dat je als kind geslagen bent, geeft je geen recht om zelf kinderen te slaan. De basis van ons recht is dat een volwassene verantwoordelijk is voor zijn eigen daden, ongeacht zijn jeugd.

Antwoord B: Nee. Het is alsof hij zijn hele jeugd zwaar gedrogeerd is. Hij weet niet beter en is compleet gehersenspoeld.

Amnestie verlenen is geen optie in deze zaak

Wat is hier het juiste antwoord? Om dit dilemma het hoofd te bieden nam Oeganda – de bakermat van het LRA – in 2000 een wet aan die amnestie verleent aan LRA-rebellen die zich overgeven. Zeker 14.000 strijders zijn op deze manier uit de jungle tevoorschijn gekomen. Ook LRA-kopstuk Thomas Kwoyelo werd vrijgesproken door de Oegandese rechter.

Kent het internationaal recht een morele middenweg voor de kindsoldaat die kindsoldaten werft? Voor de gemartelde die martelt?

Maar onder internationaal recht is amnestie verlenen voor misdaden tegen de menselijkheid geen optie – het mag simpelweg niet. Daar kan Ongwen in Den Haag dus naar fluiten.

Wat de rechters in Den Haag dus rest, is het maken van de Grote Verantwoordelijkheidsquiz. En een voldoende scoren is haast onmogelijk. Want kent het internationaal recht een morele middenweg voor de kindsoldaat die kindsoldaten werft? Voor de gemartelde die martelt? Voor de gehersenspoelde die hersenspoelt?

Ik vrees van niet. Natuurlijk zal Ongwens ontvoering als verzachtende omstandigheid worden aangetekend. Maar uiteindelijk is de keuze van een rechter in Den Haag zwart-wit: een gevangenis in Scheveningen, of vrijspraak.

De vraag zal, ook na Ongwens zaak, nog vaak genoeg gesteld moeten worden. Onlangs werd bekend dat Kony een van zijn zoons, Salim Saleh, heeft gepromoveerd tot zijn tweede man (Kony heeft een stuk of 50 kinderen bij al even zoveel ‘bruiden’). De jongeman is 22, en woont al zijn hele leven met het leger van zijn goddelijke vader in de bush. Zijn deze jongen zijn (toekomstige) misdaden aan te rekenen?

Antwoord C: Op deze vraag bestaat geen juist antwoord.