Goed, we zijn solidair met de Fransen. Nu nog met de Grieken, Spanjaarden en Oekraïners

‘Je moet loyaal zijn aan een droomland in plaats van aan het land waarin je elke ochtend wakker wordt.’

Dit citaat van de Amerikaanse filosoof Richard Rorty staat op de laatste pagina van Dick Pels’ nieuwe boek Van welk Europa houden wij? Het hele boek is te lezen als een lofzang op een gedroomd Europa, niet op de huidige Europese Unie.

Wees dus gerust als je voelt dat je bloed begint te koken bij de gedachte dat hier die Brusselse, bureaucratische, neoliberale moloch wordt verdedigd die heel Europa afknijpt met een streng bezuinigingsbeleid. Ook Pels is daar een fel criticus van.

Dick Pels, publicist en singer-songwriter, ging in 2013 met pensioen en legde zijn baan als directeur van het wetenschappelijke bureau van GroenLinks neer. Daarvoor doceerde hij aan universiteiten in Nederland en Engeland en schreef hij spraakmakende boeken als De geest van Pim (2003), Een zwak voor Nederland (2005) en Het volk bestaat niet (2011).

Ik spreek hem in zijn imposante boot genaamd Nymphaea, een bijna honderd jaar oud schip dat hij eigenhandig restaureerde. In de boekenkast prijkt pontificaal Kapitaal in de 21ste eeuw van Thomas Piketty, de Franse denker die ongelijkheid weer hoog op de politieke agenda zette.

Tijd voor een Europese verzorgingsstaat met een Europees minimumloon

‘Er loopt een diagonaal dwars door Europa,’ zegt Pels aan de tafel in zijn deksalon. ‘Die laat een dramatische klassenkloof zien in rijkdom, aandeel hoogopgeleide bewoners, vertrouwen in elkaar en tevredenheid over het eigen leven. Die enorme klassentegenstelling moeten we ouderwets proberen op te heffen of te verzachten.’

Dat kan, zegt Pels, door ernst te maken met een Europese verzorgingsstaat, door het basisniveau op te krikken met iets als een Europees minimumloon en door enorm te investeren in de bestrijding van jeugdwerkloosheid en onderwijs. ‘We zijn rijk genoeg om te herverdelen. We kunnen het best missen. Niet iedereen moet daar evenveel aan bijdragen, ook in Nederland moeten we herverdelen. Een Europees basisinkomen van maar 200 euro zou in Nederland weinig verschil maken, maar in Bulgarije stijgt het inkomen per hoofd van de bevolking met veertig procent.’

Een basisinkomen van maar 200 euro zou in Nederland weinig verschil maken, maar in Bulgarije stijgt het inkomen per hoofd van de bevolking met veertig procent

Pels schrijft, zich beroepend op onderzoek van Wilkinson en Pickett, dat er een sterk verband is tussen ongelijkheid en sociale ontwrichting. Herverdeling van Europese rijkdom is daarom goed voor arm én rijk, want ook de rijken hebben baat bij een samenleving waarin vertrouwen heerst. Het sentiment dat ‘die luie Grieken alle schulden tot op de cent moeten terugbetalen’ is naar zijn smaak kortzichtig en immoreel.

Waarom is het immoreel te zeggen dat ze er zelf een puinhoop van hebben gemaakt en nu op de blaren moeten zitten?

‘Je hoeft niet solidair te zijn met de huidige Griekse elite. Die is volkomen corrupt en heeft heel veel op zijn geweten, waar de gewone Griek het slachtoffer van is geworden. Natuurlijk hebben de Grieken er een potje van gemaakt. Er is endemische corruptie. Ook in andere Zuid-Europese landen zie je een stagnerende economie. Ik vind wel dat daar een nieuwe wind door moet waaien. Maar dat is niet het huidige beleid dat de trojka oplegt. Het is niet ondenkbaar dat als Syriza wint, er een andere wind gaat waaien in Europa. Dat de banken het benauwder gaan krijgen en dat die bezuinigingspolitiek voor een deel wordt teruggedraaid.’

Er mogen steeds meer stemmen voor de kwijtschelding van schulden opgaan, voor Europese herverdeling durft toch niemand, ook uw eigen GroenLinks niet, te pleiten?

‘Nee, het Europees minimumloon hebben ze bij de verkiezingen in mei niet durven te verdedigen. Schandalig. Je moet tegen het gezeur durven ingaan. Leiderschap is een cruciaal ontbrekend stukje in de puzzel. De populisten hebben wel leiders. Als wij nu op links ook leiders hadden, waren we er een stuk beter aan toe. Dat zijn mensen die durven tegen te spreken, durven te verheffen, durven te verleiden. Je moet zeggen: ik ga jullie beschermen, maar ik ga niet op de knieën zitten voor jullie opvattingen, ik ga jullie verheffen, volgens het aloude sociaaldemocratische ideaal.’

Van een populist als Fortuyn kan links naar Pels’ overtuiging nog steeds veel leren. ‘Mensen zijn zich maar half bewust van hun politieke opvattingen, vinden nu dit, morgen dit,’ licht hij toe. ‘Ze stemmen op Wilders, maar hebben daar een dag daarop weer spijt van. Ze zijn best te overtuigen. Dat moet via emoties. Via personalisering van de politiek. Via informatie en entertainment ineen. Dat zijn de lessen van Pim Fortuyn. Iemand die totaal niet bij het volk hoorde, maar de kloof wel wist te overbruggen. Ze herkenden zich in het beeld van de brutale aap die de gevestigde macht uitdaagde.’

Zo verkoop je Europa met het hoofd én met het hart

De tragiek van het huidige debat over Europa is in de ogen van Pels dat de tegenstanders zo goed de emotie weten te bespelen – vooral de angst voor het verlies aan zeggenschap over eigen haard en huis – terwijl de voorstanders rationele en pragmatische argumenten gebruiken.

Hoe kan een emotionele verdediging van Europa vorm krijgen?

‘Om te beginnen met de constatering dat het ‘nooit meer oorlog’ -verhaal actueler is dan ooit. De neoliberalen van Bolkestein tot Rutte hebben er steeds maar op gehamerd dat het ‘nooit meer oorlog’-verhaal irrelevant is geworden. Dit omdat de mensen die de oorlog hebben meegemaakt dood zijn en de jeugd alleen maar geïnteresseerd is in materiële welvaart en banen.’

‘Dat blijkt niet zo te zijn. Poetin doet vreselijke dingen in Oekraïne. Die dreiging is politiek en militair. En daar moeten wij op reageren. In een bepaald opzicht kunnen we ook blij zijn dat Poetin onze grens markeert. Bernd Ulrich van Die Zeit heeft geschreven: ‘Poetin schenkt ons een nieuwe stichtingservaring. Europa kan er beter uitkomen, met een verhoogd zelfvertrouwen en zelfbewustzijn, als het zijn waarden hervindt.’ Datzelfde kun je zeggen van de aanslagen in Parijs. Europa hand in hand, dat is toch een sterk beeld.’

Ook hand in hand met de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov en de Hongaarse premier Viktor Orbán.

‘Ja, dat is natuurlijk minder leuk. Het is nooit ideaal.’

Na de aanslagen in Parijs werd er op vele plekken gerefereerd aan de ‘Europese waarden.’ Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad, sprak in zijn eerste reactie op de gruwelen van een aanval op ‘onze fundamentele waarden.’ Diederik Samsom, normaliter toch zelden te betrappen op gloedvolle betogen over Europa, nam in het Kamerdebat over Charlie Hebdo ook de term ‘Europese waarden’ in de mond.

In zijn boek werkt Pels uit wat die ‘Europese waarden’ behelzen. Europa is, schrijft hij, ‘veel meer dan een welvaarts- en groeimachine.’ Het is een waardengemeenschap. De Europese filosofische en literaire traditie zijn een oefening in zelfobservatie, zelfspot en maatschappelijke zelfkritiek. Ook is Europa een beschavingsideaal. Beschaving behelst het zoveel mogelijk uitbannen van geweld, wreedheid, intimidatie en vernedering uit de samenleving.

De grote visionaire opdracht van de politiek is ‘te zorgen dat de mensen niet meer bang zijn, voor elkaar en voor zichzelf’

De grote visionaire opdracht van de politiek is ‘te zorgen dat de mensen niet meer bang zijn, voor elkaar en voor zichzelf.’ In die beschavingsmissie is Europa al een eind geslaagd. Pels wijst erop dat in de top tien van landen waar burgers het meeste vertrouwen in elkaar en in instituties hebben, vooral Europese landen staan. En landen waar relatief grote sociale gelijkheid heerst. En die laag scoren op de masculiniteitsindex. Europa heeft dus, schrijft Pels, een vrouwelijke ziel.

U zegt dat we de Europese zachtheid hard moeten verdedigen. Hoe doe je dat?

‘Er moet eerst iets in onze hoofden gebeuren: de erkenning van de paradox van hard en zacht. Dat zachtmoedigheid ook een heel sterke kracht kan zijn en dat de zwakke krachten zullen winnen. Dat hardheid, machismo, een militaire pose, zwakte verbergen. Hardheid komt ook vaak voort uit gekrenkte trots en verkrampte eigenwaan. Het is ongelooflijk dat je je zo aangevallen voelt vanwege de profeet dat je mensen gaat doodschieten.’

Op de avond dat Pels dit idee over de zwakte van hardheid formuleerde las ik in de krant dat de Britse predikant Anjem Choudary de publicatie van een huilende profeet op de cover van de nieuwe Charlie Hebdo een ‘oorlogsdaad’ noemde omdat het de eer van de profeet aantastte. Het idee dat je eer is geschonden omdat je tranen plengt, beter en wranger kan Pels’ punt niet geïllustreerd worden.

Hoe verdedig je wat zacht is, als je tegenstander zo hard is?

‘De democratie kan nooit dezelfde middelen gebruiken als de tegenstander, je kunt nooit vervallen in dezelfde autoritaire stijl. De democratie blijft altijd een stap achter. Maar we moeten wel sterker worden op al die terreinen waar de Russen zo sterk zijn: energiepolitiek, propaganda, militaire macht. In plaats van te schuilen onder de NAVO-paraplu hadden we in Europa zelf een defensiemacht moeten opbouwen. Telkens als het daarover gaat, roepen ministers: we werken al zo geweldig samen, met de Duitsers en de Belgen. Maar het is nog een hele stap om een Europees leger op te richten. Dan moet Nederland zich bijvoorbeeld wel concentreren op de zeemacht en het staande leger afschaffen. Ga maar alleen varen, daar ben ik helemaal voor. Een idee van Fortuyn overigens. Verder moeten we tegenover die enorm cynische propagandakracht van het Kremlin onze verleidingskracht zetten, onze waarden oppoetsen en gepassioneerder uitdragen, optimisme en trots over Europa uitstralen.’

De belangrijkste minderheid is het individu zelf

Trots moeten we naar het inzicht van Pels ook zijn op ons eigen, Europese vrijheidsbegrip. Dat betekent ‘de vrijheid van individuen om zich los te maken van tradities en groepsdwang (ook nationale), om hun grenzen te verleggen, om anders te kunnen leven en denken, anders dan de meerderheid, desnoods als minderheid van één.’

‘Als de populisten het over de democratie hebben, hebben ze het over de macht van het volk,’ licht hij toe. ‘Dat vind ik een zeer gevaarlijke gedachte. Het volk bestaat niet, en democratie is niet de tirannie van de meerderheid, zoals je ziet in Rusland en Hongarije en bij Wilders. Democratie is er om de vrijheid van minderheden te beschermen.’

‘Maar’, zegt Pels, ‘minderheden onderdrukken ook weer hun eigen minderheden. Daarom moet je het minderheidsconcept radicaliseren naar de minderheid van het individu. Dat is de grote waarde van het klassieke liberalisme: dat het individu uiteindelijk het morele ijkpunt is van de democratie.’

Wat is aan dit vrijheidsbegrip bij uitstek Europees, wat is er anders aan dan bijvoorbeeld het Amerikaanse vrijheidsbegrip?

‘De Amerikaanse vrijheid is ook de vrijheid wapens te dragen met alle verschrikkelijke gevolgen van dien. Het is ook veel te veel de vrijheid om te bezitten en om te verdienen, een neoliberale vrijheid. De vrijheid wordt gecorrumpeerd door het neoliberale denken en het machismo dat zo sterk in de Amerikaanse cultuur zit.’

Geen eng nationalisme of kosmopolitisme, maar europatriottisme

U pleit voor een europatriottisme, dat een middenweg zoekt tussen eng nationalisme en een abstract, wortelloos kosmopolitisme. Wat is er mis met het laatste?

‘Ik vind dat mensen als René Cuperus gelijk hebben dat de wereldburger niet bestaat. Het hemd is nader dan de rok. We maken ons niet druk over Pakistan of Nigeria, waar vreselijke dingen gebeuren met vele malen meer doden. Maar als de slachtoffers toevallig een pen kunnen vasthouden, zijn we enorm geschokt.’

‘Ik denk dat je heel veel mensen makkelijker kunt overtuigen wanneer je Europa afbakent dan wanneer je zegt dat ze wereldburger moeten worden. Laten we nu eerst uit dat nauwe nationalisme treden. Mensen moeten vooral worden verleid niet naar die rattenvangers te luisteren die het onbehagen binnen de natie proberen op te lossen. Omdat zoveel mensen al van Europa houden, denk ik dat het mogelijk moet zijn mensen te overtuigen dat Europa iets is waar ze bij betrokken moeten zijn.’

Mensen moeten vooral worden verleid niet naar die rattenvangers te luisteren die het onbehagen binnen de natie proberen op te lossen

U zegt dat we allemaal al een dagelijkse, half- of onbewuste liefde hebben voor Europa als cultuurpakhuis. Maar raken we niet steeds meer gericht op de Amerikaanse cultuur? De eurocelebs waar u in uw boek naar verwijst – van Sophia Loren tot Rowan Atkinson – zijn allemaal al een dagje ouder, komen uit de zes eerste lidstaten en zijn de lievelingen van de elite.

‘Ik weet niet of je daar zoveel waarde aan moet hechten. Het is heus niet alleen hoge cultuur. De voetbalcompetitie die iedereen volgt. De popfestivals overal over het continent. De musea zijn een waanzinnig succes. Het is echt niet alleen de elite die bij het Rijksmuseum of de National Gallery komt, maar ook de middenklasse.’

Hebben de nationalisten niet gelijk dat je je het meest thuisvoelt in de eigen natie?

‘Ik hou enorm van Nederland, vooral van Amsterdam. Maar ik voel me ook echt thuis in Europese steden als Barcelona, Berlijn en Londen. Ik woon samen met een Friezin uit Oosterwolde. Als ik daar ben, voel ik mij juist niet thuis. Erasmus zei: overal waar ik me goed voel, is mijn thuis. Een thuisgevoel hoeft niet het kleffe gevoel van saamhorigheid te zijn dat de nationalisten willen.’

U mag gelijk hebben dat de redenering dat een Europese democratie een Europees volk veronderstelt te simpel is. Maar zeker is dat de opkomst bij de Europese verkiezingen laag is, en de democratische legitimiteit van de Europese politiek dus gering.

‘We moeten de Europese Commissie politieker maken, zodat er een wisselwerkingsdemocratie kan ontstaan. Een sterke uitvoerende macht die stevig clasht met een sterke wetgevende macht. Dat kan door personalisering. Dat met die Spitzenkandidaten was een eerste probeersel. Personalisering kan ook in de vorm van ergernis. Olli Rehn werd hier nogal gehaat, maar daardoor kenden de mensen hem wel. Verder pleit ik voor transnationale partijen en transnationale kandidaten, zodat ik ook op de Fransman Daniel Cohn-Bendit had kunnen stemmen. Maar het belangrijkste is dat er brutale, charismatische Europeanen opstaan.’