Schrapt Brussel eens regels, zijn het milieu én de economie de klos

Als Frans Timmermans tegenwind krijgt, zet hij een tandje bij. ‘Laat me mijn verhaal afmaken, dan kunt u altijd nog schande roepen,’ beet hij van zich af, toen er op 16 december protest klonk in het Europees Parlement in Straatsburg. Op felle toon legde hij uit dat alles wat hij doet in het teken staat van het zorgen voor banen en groei in Europa.

Timmermans deed die dag als commissaris die sinds 1 november 2014 verantwoordelijk is voor ‘betere regelgeving’ en ‘duurzame ontwikkeling’ zijn zegje over het werkprogramma 2015 van de Europese Commissie. Hij had wat uit te leggen.

De grote ambitie van de tweede man van de Europese Commissie is te zorgen dat er minder hinderlijke, overbodige of slechte regels uit Brussel komen. Hij denkt dat dit de manier is om de groeiende euroscepsis te bestrijden.

Om te laten zien dat de nieuwe Europese Commissie daar serieus werk van maakt, presenteerde ze een imposante lijst van tachtig al ingediende wetsvoorstellen die de prullenbak ingaan of een flinke restyling krijgen. ‘We moeten schoon schip maken,’ zei Timmermans in het begeleidende persbericht.

Maar bepaald niet iedereen stond te juichen over de plannen van de Commissie. De critici wijzen erop dat veel voorstellen om Europa groener en socialer te maken sneuvelen. ‘Allemaal markt, niets sociaals aan,’ schreef de Europese koepel van vakbonden in een reactie op het werkprogramma en de schraplijst.

Veel beroering wekt het besluit om het in juli 2014 door de vorige Europese Commissie gepresenteerde ‘afvalpakket’ in te trekken. Dit bevatte een reeks concrete doelen zoals de plicht in 2030 zeventig procent van het afval te recyclen en in 2025 dertig procent minder voedsel te verspillen. Het pakket ging vergezeld van een voorstel om Europa de koploper van de ‘circulaire economie’ te maken.

In die tekst is te lezen dat de circulaire economie Europa minder afhankelijk kan maken van grondstoffen uit landen waar we moeizame relaties mee hebben. Want in een circulaire economie – het woord zegt het al – benutten we de bouwstenen van een product dat aan het eind van zijn levenscyclus is gekomen als grondstof voor iets nieuws. In een volstrekt circulaire economie - maar dat is natuurlijk een utopie - bestaat afval niet meer. Het idee is de kringloop zo veel mogelijk te sluiten en verspilling en vervuiling zo veel mogelijk uit te bannen. Daar heeft het milieu profijt van, maar ook de economie. Uit studies zou blijken dat het Europese bedrijfsleven door maatregelen als afvalpreventie en hergebruik jaarlijks 600 miljard euro kan besparen.

Wat bezielt de commissaris?

Zoiets moois en belangrijks mag echt niet de prullenbak in, klinkt van alle kanten. Uit het Europees Parlement bijvoorbeeld. Op 15 januari 2015 keerde een meerderheid van het Europarlement zich tegen het schrappen van het afvalpakket. En wat opvallend was: de fractie van de Socialisten en Democraten (S&D), Timmermans’ eigen politieke familie, was boos. S&D diende een resolutie in waarin stond dat het zich ‘sterk verzet’ tegen het besluit van de nieuwe Europese Commissie het door de vorige Commissie op tafel gelegde afvalpakket terug te trekken. Twee van de drie PvdA-leden (de derde was afwezig) stemden voor de resolutie.

Niet alleen het Europarlement is tegen, ook de Raad van Ministers, de vergadering van de milieuministers van de 28 lidstaten van de Europese Unie, verzet zich. Unaniem, zei de Italiaanse voorzitter na de Milieuraad op 17 december 2014.

Twee van de drie Europese instituties - het parlement en de Raad van Ministers - zijn tegen. Toch zet de derde - de Commissie - door. Dat kan. Formeel mag zij voorstellen neerleggen én terugtrekken. Maar erg democratisch komt het niet over, als een meerderheid van de Europees Parlement tegen is. Wat bezielt Timmermans, die als commissaris ‘betere regelgeving’ en ‘duurzaamheid’ verantwoordelijk is voor dit besluit?

De argumenten van Timmermans

Zelf legde Timmermans het in Straatsburg zo uit: het afvalpakket deugt gewoon nog niet. Want het focust te veel op één deel van de cirkel: het hergebruik van afval. De ambitie van de Commissie is al eind 2015 met een nieuw voorstel te komen dat de héle circulaire economie omvat, inclusief het ontwerp van producten en de stoffen die erin zitten.

‘Ik vind het een drogreden,’ zegt Gerben Jan Gerbrandy, Europarlementariër van D66, in een zitje bij een zaal waar hij net een vergadering van de milieucommissie van het Europarlement heeft bijgewoond. ‘Vanaf het begin heb ik geen goed gevoel gehad bij de ratio achter het terugtrekken van dit voorstel en over het onvermogen van de Commissie te reageren op vragen naar het waarom. Timmermans en zijn kabinetsleden wilden ook niet met mij praten. Ik heb meerdere verzoeken gedaan.’

Dit is een manier om de kwakkelende Europese economie een nieuwe impuls te geven

Timmermans heeft in zijn ogen heus wel gelijk dat er op het gebied van de circulaire economie méér is te bedenken dat alleen doelstellingen om het gebied van recycling en het tegengaan van afval storten. Maar als je op die terreinen harde eisen stelt, heeft dat vanzelf ook betekenis voor het begin van de cyclus, voor hoe producten ontworpen worden.

Het plan dat er in de zomer lag, is naar de overtuiging van Gerbrandy een uitstekende basis om op verder te bouwen. ‘Dit is een manier om de kwakkelende Europese economie een nieuwe impuls te geven. Grondstofprijzen zijn zeer onstabiel, daar hebben bedrijven heel veel last van. Ook geopolitiek is het heel belangrijk minder afhankelijk te worden te worden van grondstoffen van buiten.’

‘Geleuter.’ Zo noemt Bas Eickhout van GroenLinks de reden die Timmermans nu geeft, namelijk dat het niet de hele cirkel omvat. ‘De Commissie past haar argumentatie continu aan,’ zegt hij in zijn Brusselse werkkamer.

Inderdaad lekte in december een eerdere versie van de schraplijst uit. Daarop stond bij het afvalpakket als argument om het te lozen ‘no foreseeable agreement.’ Over het in juli door de Europese Commissie gepresenteerde voorstel moesten het Europees Parlement en de Raad van Ministers nog hun zegje doen. ‘Totale onzin dat de standpunten van de instituties uiteen zouden lopen,’ zegt Eickhout. ‘We waren nog niet eens begonnen met onderhandelen.’

Ook opvallend: in de uitgelekte versie stond nog helemaal niet aangekondigd dat de Commissie een nieuw plan zou lanceren. ‘Nadat ze onder druk zijn gezet, hebben ze gezegd: we komen eind van het jaar met een ambitieuzer voorstel,’ zegt Eickhout. ‘Maar de milieuambtenaren hebben geen idee wat ze precies moeten doen.’

Zo ziet Gerbrandy het ook. ‘Ze gaan nu wanhopig bedenken hoe ze een voorstel kunnen verzinnen dat verschilt van wat er al op tafel ligt om te rechtvaardigen dat ze het hebben teruggetrokken,’ voorspelt hij. ‘Het grootste probleem is nu: hoe redden Timmermans cum suis hun gezicht. Als zij aan het eind van het jaar met iets komen wat 95 procent hetzelfde is, zou dat heel raar zijn.’

Het parlement is tegen

Op donderdag 22 januari, de dag nadat ik Eickhout en Gerbrandy spreek, moet de hoogste milieuambtenaar Karl Falkenberg in de milieucommissie van het Europarlement de plannen van zijn bazen verdedigen. Niet eenvoudig. ‘Ik heb de indruk dat u op eieren loopt,’ zegt de voorzitter. Want Falkenberg heeft eerder het voorstel gesteund, en moet nu als loyale ambtenaar het standpunt verdedigen dat de Commissie het terecht heeft ingetrokken. ‘Ik heb de reden daarvoor nog altijd niet begrepen,’ zegt de voorzitter. ‘Waar zit het probleem? Wat vindt de Commissie niet langer leuk?’

Het is peentjes zweten voor Falkenberg. ‘Ik kan niet in detail zeggen wat we anders gaan doen, we zijn net aan het werk,’ zegt hij.

De ene na de andere Europarlementariër, uit alle politieke richtingen, geeft blijk van zijn ongenoegen. ‘Ik ben zeer ontevreden dat de eurocommissaris er niet is,’ zegt de Duitse christendemocraat Karl-Heinz Florenz. ‘Hij moet ons komen uitleggen waarom we in deze puree zitten. Niemand kan me uitleggen dat de Commissie vier jaar aan dit voorstel heeft gewerkt en twintig, dertig studies heeft laten uitvoeren en het nu bij ons weghaalt.’

Hoogst immoreel

De man die jarenlang hard had gevochten om het voorstel op tafel te krijgen, is de vorige milieucommissaris Janez Potocnik. De Sloveense liberaal heeft een uitstekende reputatie. In 2013 kreeg hij de titel Champion of the Earth, de hoogste onderscheiding op milieugebied van de Verenigde Naties. Na zijn vertrek als Eurocommissaris is hij co-voorzitter van het International Resource Panel van de Verenigde Naties geworden. Onlangs ontving hij in Davos een ‘Leadership Award’ voor zijn werk aan de circulaire economie.

We verspillen ongeveer één derde van al ons voedsel. Dat is economisch onacceptabel en in deze wereld hoogst immoreel!

Uit Mauritius laat hij per e-mail weten dat hij niet gelukkig is met de koers die de nieuwe Commissie kiest. ‘Mijn commentaar is dat het overtuigender zou zijn als ze het voorstel niet zouden terugtrekken, maar het zouden amenderen waar ze dat nodig achten. Dat is mogelijk en spaart kostbare tijd.’

Potocnik wijst erop dat het afvalpakket door vijf eurocommissarissen samen was voorgesteld en dus brede steun had. ‘Dat is zeer uitzonderlijk.’ Het pakket ging, stelt hij, op zijn minst evenveel over de vraag hoe de economie van de EU concurrerender te maken als over milieubescherming. ‘We hebben aangetoond dat het verbeteren van het gebruik van hulpbronnen een zeer serieuze betekenis zou hebben voor het scheppen van nieuwe banen in de EU.’

Eigenlijk had Potocnik ook een plan voor duurzaam voedsel aan het pakket willen toevoegen. Maar dat haalde het niet in de Commissie. ‘Dat betreur ik zeker,’ schrijft hij. ‘Want ik geloof dat duurzaam voedsel en in het bijzonder voedselverspilling extreem belangrijke menselijke, economische, milieu- en sociale vraagstukken zijn. We verspillen ongeveer één derde van al ons voedsel (plus al het water, energie, land en pesticiden die nodig zijn om het te produceren.) Dat is economisch onacceptabel en in een wereld waar veel mensen in armoede leven hoogst immoreel!’

Kom niet aan ons eten

In het voorjaar van 2014 had Potocnik de tekst ‘Building A Sustainable European Food System’ klaarliggen. Het stuk, dat De Correspondent in handen heeft, was al in de 24 talen vertaald. Maar hij kreeg geen toestemming het openbaar te maken.

Commissievoorzitter Barroso legde later in een brief aan protesterende Europarlementariërs uit dat hij dit geen taak vond die op het bordje van de EU lag, maar dat lidstaten zelf prima aan duurzaam voedsel konden werken.

Een rare argumentatie. Want de grootste kostenpost van de Europese Unie - het gemeenschappelijke landbouwbeleid - heeft een directe invloed op wat wij eten. En toen Zweden zelf plannen ontwikkelde voor verduurzaming van het voedsel werd het op de vingers getikt. Het plan lokaal geproduceerd eten aan te moedigen zou botsen met de Europese regels voor het vrije verkeer van goederen.

Bronnen zeggen dat de voormalige voorzitter van de Europese Commissie eigenlijk bang was voor eurosceptische reacties. Hij vreesde dat eurocritici als de Britse premier David Cameron zouden zeggen: ‘Die Brusselse bureaucraten bemoeien zich zelfs met wat op ons bord ligt.’

Want nadrukkelijk sneed de tekst ook het onderwerp van onze eetpatronen aan. En al viel het woordje ‘vlees’ niet, het sprak wel steun uit voor het Livewell for Life-project. Dat door de Europese Commissie gefinancierde onderzoeksproject naar de relatie tussen onze eetpatronen en de druk op het milieu heeft als ondubbelzinnige uitkomst dat we minder vlees moeten eten.

Op 15 januari vroeg een groep Europarlementariërs uit alle politieke richtingen - van de Groenen tot de eurosceptische Europe for Freedom and Direct Democracy (EFDD) - in een brief aan de nieuwe Europese Commissie het stuk alsnog openbaar te maken. Ze wezen erop dat de Commissie ‘de mededeling over duurzaam voedsel’ al jaren geleden heeft aangekondigd. Het staat in een lijstje goede voornemens ter bevordering van gezonder en duurzamer voedsel in het ‘Stappenplan voor efficiënt hulpbronnengebruik in Europa.’ Geen van die voornemens is waargemaakt.

Het is wonderlijk. De Europese Commissie komt niet over de brug met een plan dat het zelf heeft aangekondigd en waar brede politieke steun voor bestaat. Het antwoord op de brief van de parlementariërs is nog niet binnen. Maar weinig kans dat ze hun zin krijgen. Want het plan staat niet aangekondigd in het werkprogramma 2015.

De wraak van Day

Bij het opstellen van dat werkprogramma en de schraplijst is Timmermans een handje geholpen door Business Europe, een lobbyorganisatie van het bedrijfsleven. In een tekst met als titel ‘Business input to the screening excercise by vice-president Timmermans’ adviseerde de belangenorganisatie van het bedrijfsleven de eurocommissaris het afvalpakket in te trekken en opnieuw in te dienen, ditmaal niet ‘puur vanuit een milieuperspectief,’ maar ‘als een economisch stuk wetgeving.’

De kritiek van Business Europe dat het voorstel puur vanuit milieuoogpunt was gemaakt, is tamelijk onheus. Maar toeval of niet, Timmermans heeft wel precies het advies van de lobbyclub gevolgd.

Day heeft wraak genomen. ‘Frans, als je voorstellen wilt schrappen, ik heb nog wel wat ideeën voor je’

Bas Eickhout herkent in de lijst ingetrokkken wetsvoorstellen de agenda van Business Europe. ‘Er zijn heus wel andere wetten waar wij geen traan om hadden gelaten,’ zegt hij. ‘Bijvoorbeeld de richtlijn die verplicht alle gegevens van passagiers op vluchten vanuit en naar de EU vijf jaar lang op te slaan. Een dure maatregel die niet helpt in de strijd tegen het terrorisme.’

Het besluit om het afvalpakket terug te trekken komt naar zijn overtuiging ook uit de koker van Catherine Day, als secretaris-generaal de hoogste ambtenaar van de Europese Commissie. ‘Potocnik heeft heel veel last van haar gehad,’ zegt Eickhout. ‘Ze heeft veel ideeën van hem tegengehouden. Uiteindelijk heeft hij Barroso direct benaderd en het voorstel er toch doorgekregen. Op het moment dat Potocnik weg was, heeft Day wraak genomen. Frans, als je voorstellen wilt schrappen, heb nog wel wat ideeën voor je.’

Ook Gerben Jan Gerbrandy denkt dat het zo is gelopen. ‘Timmermans heeft het secretariaat-generaal gevraagd: kom eens met een lijst van dingen die ik kan terugtrekken of vereenvoudigen. Day heeft zeker op milieugebied voor veel ellende gezorgd, vanuit de gedachte: we zijn nu met groei en banen bezig, duurzaamheid moeten we nu niet doen, we moeten bedrijven de ruimte geven en ze niet lastig vallen met dit soort dingen. Dat is een heel grote fout. Het afvalpakket heeft juist een sterke economische agenda in zich. Ik denk dat Timmermans nog niet in staat was om te zien dat dit niet verstandig was.’

Een dubieuze adviseur

Achter de schermen geeft ook Edmund Stoiber Timmermans raad. De Duitse conservatief - bekend van  uitspraken als dat kathedralen groter dan moskeeën moeten zijn - is recent benoemd tot ‘Speciaal Adviseur voor Betere Regelgeving.’ In een enthousiast persbericht zei Timmermans op 18 december 2014 dat hij de aanstelling van Stoiber verwelkomde. Hij prees de belangrijke bijdrage die de voormalige Beierse minister-president heeft geleverd aan het verminderen van de regeldruk voor het midden- en kleinbedrijf.

Vanaf 2007 tot 2014 was Stoiber voorzitter van de High Level Group on Administrative Burdens. Dat vijftienkoppige gezelschap had als opdracht voorstellen te doen voor de vereenvoudiging van EU-wetgeving. In oktober 2014 presenteerde Stoiber zijn finale adviezen. Alleen distantieerden de vier leden van zijn groep uit de vakbond en milieu- en gezondheids- en consumentenorganisaties zich daarvan. In harde taal spraken ze zich uit tegen Stoibers ‘ouderwetse dereguleringsagenda’ die ‘zinnige bescherming van de gezondheid, de veiligheid en het milieu in gevaar brengt.’

Een van Stoibers voorstellen was het midden- en kleinbedrijf (mkb) zo veel mogelijk uit te zonderen van EU-wetgeving. Een plannetje waar hij ook bij de doelgroep bepaald niet alle handen voor op elkaar kreeg. ‘Puur populisme,’ oordeelde een vertegenwoordiger van UEAMPE, een Europese werkgeversorganisatie die 55 miljoen mensen uit het mkb vertegenwoordigt. ‘We willen geen uitzonderingen. We willen niet behandeld worden als tweedeklassebedrijven.’

Raadselachtig dat de Nederlandse sociaal-democratische eurocommissaris blij is dat juist deze man hem moet bijstaan in het zorgen voor ‘betere regelgeving.’ ‘Ik heb het gevoel dat Timmermans nog steeds onvoldoende doorheeft voor welke agenda hij wordt gebruikt,’ zegt Bas Eickhout. ‘Ik geloof dat hij oprecht denkt dat het snijden in regels een van de manieren is om het draagvlak voor Europa te verbeteren. Maar hij doet het op een dereguleringsagenda waar hij alleen maar steun heeft van de Stoibers en Business Europe’s van de wereld.’