Dit land bewijst: wie terrorisme zaait, zal terrorisme oogsten

‘Welkom in Grozny!’ roept Dagmara me toe als ik het nieuwe toeristisch bureau van de Tsjetsjeense hoofdstad binnenstap. ‘We zijn nog maar drie dagen open, maar hebben al Franse, Duitse en Poolse toeristen over de vloer gehad.’ Glunderend drukt ze me een blinkende brochure in de hand. Op de eerste pagina prijkt in vette letters een voorwoord van president Ramzan Kadyrov. ‘De Tsjetsjeense republiek is een van de veiligste en snelst groeiende regio’s van Rusland,’ staat er. ‘Dat Kadyrov dit allemaal verwezenlijkt heeft,’ zucht Dagmara vol ongeloof.

Tien jaar geleden lag de stad er nog als een maanlandschap bij. Twee oorlogen tussen de Russen en de Tsjetsjenen veegden Grozny volledig van de kaart. Een verlamde internationale gemeenschap keek toe hoe Rusland zijn expansiedrift botvierde. Er volgde geen humanitaire interventie en geen economische sancties. Met de Koude Oorlog net achter de rug wilde het Westen Rusland niet onnodig boos maken. En na nine eleven slaagde Poetin erin de wereld aan zijn kant te krijgen. Hij schilderde het Tsjetsjeense volk af als radicale islamitische bandieten en werd Amerika’s voornaamste partner in de war on terror.

Dat Poetin met zijn oorlog in Tsjetsjenië geen terreur bestreed, maar terreur zaaide, wordt vandaag pijnlijk duidelijk. In Oost-Oekraïne vecht een bataljon van zo’n driehonderd Tsjetsjeense strijders tegen de Russen en in Syrië en Irak vormen geradicaliseerde Tsjetsjenen een van de grootste groepen buitenlandse strijders van Islamitische Staat.

Het Kremlin investeerde massa’s geld in de heropbouw van Tsjetsjenië. ‘Aanvankelijk dachten we dat ze kartonnen dozen bouwden, maar dat blijkt niet het geval,’ zegt Tanya Lokshina, directeur van Human Rights Watch Rusland. ‘De infrastructuur is veel beter dan voor de oorlog, zelfs in de bergdorpen is nu elektriciteit.’

‘Onzin,’ bromt Salman, terwijl hij me de foto’s van zijn nieuwe zaak in telefoonreparaties toont. ‘Ik probeer hier iets uit de grond te stampen, maar de regering werkt me enkel tegen.’ Even later rijdt de Tsjetsjeense dertiger me in zijn witte Lada door de stad. ‘Dit is de eerste keer dat Ramzan Kadyrov aan de macht is, dat Tsjetsjenen elkaar niet vertrouwen. Ik spreek nooit met mijn vrienden over politiek. Ik zou niet willen dat ze tegen mij moeten liegen.’

De eerste strijd tegen Rusland

1991: de Sovjet-Unie valt uit elkaar. Als autonome republiek blijft Tsjetsjenië deel uitmaken van Rusland. Maar dat is tegen de wil van de Tsjetsjeense regering, die de onafhankelijkheid uitroept. Om te voorkomen dat ook de andere deelrepublieken lastig gaan doen, besluit toenmalig president Boris Jeltsin aan te vallen. Op oudejaarsdag 1994 bestormt het Russische leger Grozny. Het is het begin van een lange lijdensweg.

Mensen werden van hun bed gelicht door de Russische geheime dienst. Gefolterd. Vermoord

‘Ik was net achttien en wilde zo graag meevechten. Heel mijn lijf schreeuwde erom.’ Salmans ogen schitteren, alsof hij het over een niet te missen feestje heeft. ‘Maar omdat mijn vader en oom al naar het front vertrokken waren, moest ik bij de vrouwen blijven en ging ik voor het Rode Kruis werken.’ Volgens Unicef verloren 25.000 kinderen sinds 1994 één of beide ouders door de oorlog.

Tot ieders verbazing wonnen de taaie Tsjetsjenen na twee jaar de strijd en riepen hun eigen republiek Itsjkerië uit. ‘Maar toen ging het helemaal mis,’ vertelt Salman. ‘De ene vriend na de andere verdween. Mensen werden van hun bed gelicht door de Russische geheime dienst, zonder reden, zonder uitleg, zonder kleren. Gefolterd. Vermoord. Jarenlang heb ik met mijn kleren aan geslapen. Ik doe het nu soms nog, uit gewoonte.’

Hoe de tweede oorlog begon

Volgens veel mensen die ik spreek, zorgde het uitblijven van een internationale reactie ervoor dat veel jonge guerrillaleiders radicaliseerden. Ze sloten zich aan bij Al-Qaida of andere wahabistische groeperingen, ze zochten een bondgenoot met een gemeenschappelijke vijand. Hoe brutaler de Russische aanpak, hoe meer Tsjetsjenen hun gematigde traditionele islam, het Kaukasische soefisme, verruilden voor de radicale islam.

Sjamil Basajev – de meest gevreesde religieuze strijder – zette zijn zinnen op het stichten van een islamitische staat en rukte op naar buurrepubliek Dagestan om daar een islamitische revolutie te ontketenen. Na een serie bomaanslagen op Russische flatgebouwen in 1999, die door Poetin in Basajevs schoenen werden geschoven, en waarbij meer dan driehonderd doden vielen, was de Russische maat vol. De tweede oorlog was een feit. Ditmaal trok Rusland aan het langste eind.

‘Het was veel gruwelijker dan de eerste oorlog. Ik wilde opnieuw gaan vechten, maar dacht bij mezelf: wat maakt het uit om deel te nemen aan een oorlog waar beide partijen eigenlijk maar één bevelhebber hebben?’ Salman fluistert nu en kijkt zenuwachtig het kleine koffiehuis rond waar we zijn gestopt. ‘Ik ben nog steeds overtuigd dat Basajev vanaf het begin onder één hoedje speelde met de Russen. Al de aanleidingen om een tweede oorlog uit te lokken; al de mensen die verdwenen en niets met terrorisme te maken hadden; ik kan niet anders dan tot deze conclusie komen. En ik verzeker je: de meerderheid van de Tsjetsjenen denkt zo. Het moslimextremisme was een alibi om grote schoonmaak te houden onder het Tsjetsjeense volk. Ze wilden de opstandige Tsjetsjenen eindelijk doen luisteren!’

De families wachten nog altijd

Na een jaar bommen en geweergeschut, waarbij honderden burgers het leven lieten en 100.000 Tsjetsjenen hun huizen moesten verlaten, gooide Rusland het over een andere boeg. In 2000 stelde het land Achmat Kadyrov aan als Tsjetsjeens president, die later werd opgevolgd door zijn zoon Ramzan. Deze twee pionnen konden voortaan het vuile werk opknappen. Geen Russische, maar Tsjetsjeense veiligheidstroepen, de gevreesde Kadyrovtsy, lichtten ’s nachts mensen van hun bed. Ontvoeringen, folteringen en moorden – de zogenaamde antiterreuroperaties – hielden tien lange jaren aan. Officieel verdwenen er 3016 mensen, mensenrechtenorganisaties schatten het aantal vermisten eerder op 5000.

Wanneer ik Igor Kalyapin, het Russische hoofd van het Committee Against Torture, vraag of er nog steeds verdwijningen plaatsvinden, verzekert hij me dat die tijd voorbij is: ‘Men heeft geleerd te zwijgen. Iedereen weet nu wat er gebeurt met mensen die ingaan tegen Kadyrovs bevelen.’

Honderden ontvoeringszaken liggen vandaag bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. ‘Vier hebben we al gewonnen,’ zegt Kalyapin. ‘Maar wat gebeurt er daarna? Rusland compenseert de getroffen families en weigert onderzoek te doen als het Hof dat vraagt. Het doet gewoon waar het zin in heeft.’

‘Ik heb talloze families gesproken wier zonen meer dan veertien jaar geleden verdwenen. Ze wachten nog altijd,’ zucht Lokshina. ‘Deze families gingen niet naar het Hof voor geld, ze willen weten wat er met hun zonen is gebeurd.’ Nog geen enkel Tsjetsjeens politieonderzoek naar de ontvoeringen is ooit tot een einde gebracht. Igor: ‘Zelfs als men weet wie de dader is, wordt deze niet gearresteerd. Misdaden begaan door politie blijven onbestraft. Er is geen scheiding van machten in Tsjetsjenië. Er is slechts één macht: die van Kadyrov. En Kadyrov volgt de orders van Poetin.’

Parlementslid Umarov Dzhambulat ontkent deze beschuldigingen: ‘Onze nationale leider richtte een speciaal parlementair comité op dat de verdwijningen onderzoekt en er alles aan doet om de begraven lijken te identificeren. De Tsjetsjeense politie is trouwens de sterkste eenheid van heel Rusland. Ze doen hun uiterste best!’

Dat Kadyrovs wil wet is, bewijst de recente arrestatie van Ruslan Kutaev. De Tsjetsjeense activist luisterde niet toen hij een herdenking organiseerde op de zeventigste verjaardag van de deportatie van het Tsjetsjeense volk. Kadyrov had hem dit uitdrukkelijk verboden omdat de herdenking een Russische feestdag zou verpesten. Twee dagen later werd Kutaev gearresteerd, gefolterd en later veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf voor het bezit van heroïne. Een geplande actie, zeggen mensenrechtenorganisaties. Absoluut niets met politiek te maken, aldus het regime.

Zijn advocaat raast aan één stuk door, terwijl hij me de foto’s toont van Kutaevs zware bloeduitstortingen en gebroken ribben. ‘Hij is niet eens voor onafhankelijkheid. Het enige wat hij eist, is wat minder inmenging van Poetin in Tsjetsjenië!’

Waarom Kadyrov zo populair is

Op de feestdag van de Russische eenheid wapperen op het hoofdplein in Grozny de vlaggen. Honderden jongens en meisjes dansen Kaukasische dansen en zingen het Russische volkslied uit volle borst mee. Ik spreek Kerim Tsitsaev, een jonge docent economie aan de Universiteit van Grozny. Hij is een van de velen die met zijn familie tijdens de oorlog naar Moskou vluchtte. Daarna studeerde hij vier jaar in Engeland. ‘Wie zei je dat dit een onveilige plek is? Die mensen denken dat het hier nog oorlog is zeker?’

Als je gerespecteerd wilt worden, moet je je macht laten gelden

Met een doordringende blik verdedigt Kerim Kadyrovs aanpak. ‘Als leerlingen in mijn college te laat komen, mogen ze niet meer binnen. Daarom komt iedereen op tijd. Als je gerespecteerd wilt worden, moet je je macht laten gelden.’

Onlangs verplichtte Kadyrov op televisie iedereen een autogordel te dragen. Bij overtreding neemt de politie je auto drie dagen in beslag. ‘Bij een boete zou niemand luisteren,’ gaat Kerim verder. ‘Foltering is uiteraard een brug te ver, maar dat zijn leugens van mensenrechtenorganisaties die het regime willen zwartmaken.’

Buiten gaat het feest ongestoord verder. Zwaarbewapende politieagenten omringen het plein; helikopters cirkelen boven de stad. Volgens het regime zijn alle moslimextremisten uit Tsjetsjenië verdreven.

‘Het belangrijkste dat Kadyrov heeft verwezenlijkt is niet de wederopbouw van het land, maar de vereniging van separatisten, pro-Europeanen, pro-Russen, moslimterroristen tot één Tsjetsjeens volk!’ antwoordt Timur op mijn vraag waarom Kadyrov zo goed scoort. Timur bekleedt nu een hoge functie bij de Tsjetsjeense televisie, de voorbije twintig jaar werkte hij wereldwijd voor humanitaire organisaties. ‘Bestaat die eenheid niet door angst?’ vraag ik. ‘Onze leider neemt misschien veel voor zichzelf, maar hij geeft ook veel aan de samenleving.’

Voor Salman is Kadyrov een klein kind in een grote speeltuin. ‘Iemand die zoveel macht opeist heeft een psychologische stoornis. Maar er komt een moment dat je het regime accepteert voor wat het is. Oorlog verandert mensen. Nu is er stabiliteit, maar die kan ook zo weer verdwijnen.’

Elders in de wereld geeft een verloren oorlogsgeneratie Tsjetsjenen hun leven voor de jihad. In Grozny heerst een angstaanjagende rust. Niemand weet of de bom echt opnieuw zal barsten.

‘Alles gaat geweldig in Tsjetsjenië,’ lacht Umarov. ‘Het enige wat onze nationale leider Ramzan Kadyrov nog wil verbeteren, is het begrip van zijn politiek bij de Europeanen!’

Voor mijn reis ontving ik steun van het Fonds Pascal De Croos.