Hoe passeer je de digitale grens van Nederland?

De eerste keer dat ik naar Frankrijk ging, was de grensovergang naar België een spannende hindernis. Het moet zo rond 1982 zijn geweest, ik was zeven jaar oud. Bij Hazeldonk liet de Nederlandse douanier ons door. Zijn Belgische collega maande ons te stoppen. Paspoorten alstublieft. Achterbak open. Na een korte inspectie mochten we verder rijden. Ik kan me niet meer herinneren of we ook een stempel in ons paspoort kregen, maar we waren onmiskenbaar de grens gepasseerd. We waren in het buitenland.

Nu rij ik geregeld naar België, maar vergeet ik standaard mijn paspoort mee te nemen. Het enige waaraan ik nog merk dat ik de grens ben overgestoken, zijn de gewijzigde verkeersborden en het andere mobieletelefoonnetwerk waar ik op zit.

Althans, zo lijkt het. Boven het wegdek bij de grote grensovergangen hangen speciale camera’s van de Koninklijke Marechaussee die de kentekens van alle passerende auto’s scannen. Die scans worden vervolgens door een database gehaald. Als iemand de grens passeert die gezocht wordt, of wiens reispatroon verdacht is, krijgt de Marechaussee een signaal.

Nu wordt iedereen gecontroleerd

We houden onszelf voor de gek. De grens lijkt een niet-bestaande scheiding tussen twee landen, maar dat is een illusie. De controle is juist intensiever geworden. Werd je vroeger nog weleens doorgewuifd door een verveelde douanier, tegenwoordig wordt iedereen bij de grens gecontroleerd. 24 uur per dag. Zeven dagen per week. We zien het alleen niet meer, omdat de controle verstopt is in technologie.

Fysieke grenzen verdwijnen, digitale grenzen komen ervoor in de plaats. Op de digitale grensposten op Schiphol, in de zeehavens en bij de landsgrenzen. Wie ben je? Horen de foto- en vingerafdruk die in je paspoort staan bij jou? Wat is je kenteken?

En als vastgesteld is dat je bent wie je bent, wordt in databases gekeken of je verder mag of niet. Of je bijvoorbeeld op een lijst met verdachte of gezochte personen staat. Of dat je extra gecontroleerd of ondervraagd moet worden omdat het systeem vindt dat je een verdacht reispatroon hebt.

Digitaal grensmanagement

In Nederland wordt hard gewerkt aan dit zogenoemde slimme ‘grensmanagement.’ In 2008 startte een omvangrijk vernieuwingsprogramma, waarbij de douane informatiegestuurd moest gaan werken: douaniers moeten niet alleen beschikking hebben over genoeg informatie, maar de computer moet de opsporing ook gaan sturen en potentiële verdachten aanwijzen.

Een aantal projecten op onder meer Schiphol is illustratief voor hoe er over grenspassages wordt gedacht:

• No-Q: dit zijn geautomatiseerde grenscontroles op Schiphol die inmiddels voor een deel zijn verwezenlijkt. Als je naar een ander Schengenland reist, kun je je paspoort laten scannen in een poortje. Zodra je je paspoort scant, worden je gegevens in een database opgezocht en gekeken of je verder mag of niet. De computer neemt dus een deel van het controlewerk over.
• Registered Traveller Program: in dit programma kunnen reizigers in binnen- en buitenland zich vrijwillig periodiek laten screenen, zodat ze eenmaal op de luchthaven versneld door de grenscontrole kunnen.
• Pardex: met dit project moeten reizigers van tevoren persoonsgegevens verstrekken aan de autoriteiten, zodat er alvast een risico-analyse gemaakt kan worden. Dit project is inmiddels stopgezet.
• API: een afkorting van Advanced Passenger Information. De grensbewaking vraagt reizigersgegevens op bij de luchtvaartmaatschappijen.

De komende weken zal ik deze projecten en andere ‘grenssystemen’ onderzoeken en beschrijven. Daarbij kijk ik bijvoorbeeld ook naar systemen die in de Verenigde Staten worden gebruikt en die in andere Europese landen worden ontwikkeld. Daarbij moet je denken aan sensoren die verdacht gedrag kunnen herkennen, biometrische controleapparatuur en de inzet van kunstmatige intelligentie in het vinden van reizigers met kwade intenties.

Daarbij wil ik één vraag leidend laten zijn: wat gebeurt er als je Nederland uitgaat of inkomt? Ik wil mij niet beperken tot luchtvaart, maar ook kijken naar de havens en snelwegen.

De centrale vraag lokt enkele subvragen uit. Wat is deze digitale grens? Hoe is die ontstaan? Waar loopt die grens? Valt de fysieke grens van Nederland samen met de digitale? Wie houdt deze grens in de gaten? Hoe passeer je haar? En hoe bewaken andere landen hun grenzen? En, een heel belangrijke vraag, hoe verhouden deze grenssystemen zich met fundamentele rechten zoals privacy en vrij reizen?

Waarom ik dit wil onderzoeken? Ik denk dat de manier waarop wij onze grens overschrijden veel zegt over hoe we tegen modern burgerschap aankijken. Daarnaast geven we een deel van de controle over onze veiligheid over aan technologie, zonder dat we weten wat de gevolgen daarvan zijn.

Help me aan informatie

De afgelopen jaren heb ik op basis van de Wet openbaarheid van bestuur veel informatie opgevraagd over deze en andere grenssystemen. Dat was een zeer moeizaam proces. In vrijwel alle gevallen kreeg ik niet wat ik vroeg en moest ik in bezwaar gaan. Ik heb daarom nog niet alle informatie die ik nodig heb. Dat is de ironie van surveillance: vaak is de overheid erg intransparant over systemen die ons juist in de gaten houden.

Daarom doe ik bij dezen een beroep op jullie kennis. Ik ben op zoek naar meer informatie over hoe de grenssystemen precies werken. Of ze doen wat door de producenten beloofd is. Of ze het werk van douaniers en anderen belast met veiligheid helpen, of juist frustreren. Of burgerrechten niet in het geding komen.

Mocht je meer informatie hebben, stuur dan een (liefst versleutelde) e-mail naar dimitri (at) tokmetzis.com. Mijn server logt geen inkomende mail. Of beter nog, stuur mij informatie via Publeaks.