Hoe Europa de politiek ontdeed van het politieke (en zichzelf zo in een crisis heeft gestort)

Eén werkdag nadat oppositieleider Boris Nemtsov vlak bij het Kremlin werd doodgeschoten, twitterde Europees commissaris Maroš Šefčovič: ‘Heb vandaag de Russische en Oekraïense energieministers naar Brussel uitgenodigd voor gesprekken over gas. Hoop op een positieve uitkomst.’

Hij bedoelde: voorkomen dat Kiev straks in de kou zit én zorgen dat de gasdoorvoer naar EU-landen niet stokt.

Zeker, we weten nog niet wie verantwoordelijk is voor de brute moord op Nemtsov. Dat zal misschien nooit bekend worden, schreef NRC Handelsblad. ’Maar vaststaat dat Poetin verantwoordelijk is voor het klimaat van giftig nationalisme en openlijke haat, waarin het politieke debat steeds meer wordt gesmoord.’

Niet erg fijngevoelig om meteen in de ‘het gas moet blijven stromen’-modus te schieten – dat was dan ook mijn eerste gedachte bij het lezen van Šefčovič’ tweet. Maar toen herinnerde ik mij wat de Bulgaarse politiek denker Ivan Krastev daar enkele dagen eerder over had gezegd.

De kunst is de aard van de onderlinge afhankelijkheid te veranderen, niet de banden af te snijden.

‘De paradox is: om invloed te hebben, moet je jezelf toestaan om afhankelijk te zijn. Je kwetsbaarheid en je invloed hebben dezelfde bron,’ betoogde Krastev. ‘De VS willen met het eigen schaliegas onafhankelijk worden van de turbulentie in het Midden-Oosten. Maar op het moment dat de VS stoppen met iets van Saoedi-Arabië te kopen, houdt de invloed op de Saoedi’s ook op.’

Het is dan ook geen wijs streven, zoals D66 en GroenLinks bijvoorbeeld willen, onafhankelijk te worden van Russisch gas. Krastev is wel een groot voorstander van de Energie Unie, de poging van de EU een gemeenschappelijk energiebeleid op te tuigen en een eendrachtige houding ten opzichte van buitenlandse leveranciers als Rusland in te nemen.

‘We moeten niet langer toestaan dat Gazprom twee keer zoveel vraagt aan Estland als aan Duitsland. De kunst is de aard van de onderlinge afhankelijkheid te veranderen, niet de banden af te snijden.’

‘De EU is een eliteproject’

Ivan Krastev (1965) heeft het talent om je net even anders naar de werkelijkheid te laten kijken. Hij is het hoofd van het Centre for Liberal Strategies in de Bulgaarse hoofdstad Sofia. Ook is hij als onderzoeker verbonden aan het Institute for Human Sciences (IVM) in Wenen. In 2013 haalde hij de Prospect-lijst van de honderd belangrijkste denkers ter wereld.

Vorige week was hij in Amsterdam voor een bijeenkomst over Oekraïne in het voormalige onderduikhuis Castrum Peregrini , dat nu een vrijplaats is voor culturele ontmoetingen. Bij het in samenwerking met de European Cultural Foundation georganiseerde debat legden Oekraïense intellectuelen in een afgeladen zaaltje indrukwekkende getuigenissen af. Zo vertelde de naar Kiev uitgeweken Mykhailo Glybokyi dat in zijn culturele centrum in Donetsk nu een gevangenis van de separatisten is gevestigd.

Bij de bijeenkomst zei Krastev dat de oorlog in Oekraïne zich voltrekt op een moment dat de Europese Unie in een diepe crisis verkeert. De dag erop zitten we met zijn tweeën in hetzelfde zaaltje en vraag ik hem wat hij daarmee bedoelt.

Tot de financiële crisis van 2008 had meer dan 60 procent van de Europeanen de overtuiging dat hun kinderen het beter zouden hebben dan zijzelf. Nu niet meer. Een ingrijpende verandering van perspectief.

‘Enkele van de belangrijkste pilaren waar de EU op steunt, zijn geërodeerd,’ legt hij uit. ‘De meest voor de hand liggende: de ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog.’ De grondleggers van de EU zagen Europese integratie als een manier om nieuwe oorlogen op het continent te vermijden. ‘Maar door de huidige generatie wordt vrede als vanzelfsprekend gezien,’ zegt Krastev. ‘Over de EU praten als een vredesproject heeft voor hen geen zin.’

Daar verandert de oorlog in Oekraïne weinig aan. ‘We hebben nu een gemeenschappelijke vijand: Rusland,’ analyseert de Bulgaarse denker. ‘Maar in plaats van verenigen, verdeelt het de EU. Voor mensen in Spanje of Frankrijk doet IS ertoe, terwijl de mensen in de Baltische staten wakkerliggen van het gevaar van Rusland.’

Een tweede geërodeerde pijler: de EU als brenger van welvaart. ‘Tot de financiële crisis van 2008 had meer dan 60 procent van de Europeanen de overtuiging dat hun kinderen het beter zouden hebben dan zijzelf. Nu niet meer. Een ingrijpende verandering van perspectief.’

En dan wreekt zich in de ogen van Krastev ook nog een keer dat de Europese integratie ‘heel erg een eliteproject’ is. ‘Nu is er in veel landen in de EU een revolte tegen de elite. Het wantrouwen tegen de elite is de default option.’

Dat terwijl voor de crisis wantrouwen tegen de lokale elites juist een van de bronnen voor vertrouwen in de EU was, vertelt Krastev. ‘In landen als Italië, Griekenland en Bulgarije was het idee: we weten niet hoe die gasten in Brussel te werk gaan, maar ze kunnen nooit zo corrupt en inefficiënt zijn als bij ons. Door de financiële crisis is dat ingrijpend veranderd. Er is een sterk sentiment tegen de bezuinigingspolitiek ontstaan.’

De kiezer heeft niets te kiezen

Over wantrouwen schreef Krastev het prachtige boek In Mistrust We Trust. Can Democracy Survive When We Don’t Trust Our Leaders? (2013), een uitgewerkte versie van zijn intussen meer dan één half miljoen keer bekeken TEDx-talk.

In In Mistrust We Trust betoogt Krastev dat de kiezer zijn vertrouwen in democratische instituties verliest, niet omdat die minder efficiënt of corrupter zouden zijn, maar omdat hij de politiek niet meer kan beïnvloeden.

Vroeger had de kiezer macht omdat hij drie wezenlijke rollen voor de regering vervulde: als soldaat, arbeider en consument. Maar als verdediger van de natie is zijn rol door oorlogsvoering met beroepslegers en drones goeddeels uitgespeeld. Zijn positie als arbeider is verzwakt door de toestroom van goedkope arbeidskrachten en de verplaatsing van de productie naar lageloonlanden. En zelfs als consument is zijn macht tanende, gezien het feit dat de beurskoersen niet langer afhangen van de koopkracht van de consument.

Vroeger had de kiezer macht omdat hij drie voor de regering wezenlijke rollen vervulde: als soldaat, arbeider en consument

De EU heeft dit gevoel van machteloosheid versterkt, denkt Krastev. ‘Veel van de belangrijkste economische beslissingen zijn uit het electorale proces gehaald. De Europese Unie zegt: omdat mijn welvaart van die van jou afhangt, gaan we jouw kiezers niet toestaan om daarover te beslissen. We stoppen belangrijke delen van de economische politiek in wetgeving, zoals het feit dat je begrotingstekort de 3 procent niet mag overstijgen.’

‘Kiezers kunnen regeringen wijzigen, maar het is haast onmogelijk voor hen om economische politiek te veranderen,’ tekende Krastev op in zijn boek. Het is een profetische zin in het licht van de ontwikkelingen in Griekenland. De kiezer bracht een regering aan de macht die een radicaal andere koers wil, maar nauwelijks bij machte is het roer om te gooien.

Maakt de EU dan een grote fout door vast te houden aan het opgelegde bezuinigingsprogramma? ‘Je zou het alternatief moeten toestaan om te laten zien of het werkt,’ zegt Krastev. ‘Democratie is gebaseerd op het recht van mensen op zelfcorrectie. De EU is nu in een veel betere positie dan twee, drie jaar geleden. De EU kan nu tegen de Griekse kiezer zeggen: je hebt echt een keuze. Als je redelijke voorstellen hebt, kunnen we daar over onderhandelen. Maar als je ons chanteert, stap er dan uit.’

In Wenen organiseerde Krastev een symposium over hoe het Habsburgse Rijk, de Sovjet-Unie en Joegoslavië instortten. ‘Een van de bevindingen was dat je in tijden van crises flexibel moet zijn. Als je vasthoudt aan een regel, is dat de weg naar desintegratie,’ aldus Krastev.

Toch is hij niet bang dat de EU instort. Zeker, de stemming is veranderd. ‘Vijf jaar geleden ging het gesprek vooral over de vraag welke landen erbij moesten komen, nu vooral over de vraag of het Verenigd Koninkrijk of Griekenland vertrekt. Toch ben ik optimistisch. We zitten in een periode van onderhandelen tussen de lidstaten over hoe de EU eruit moet zien. Als de EU het vrije verkeer van personen inperkt, stort het niet in elkaar, maar is het wel niet langer hetzelfde project.’

Poetin zoekt een nieuw volk

Het wantrouwen is dus gegrond. En een eenvoudig antwoord op de vraag hoe het te pareren, is er niet. Want het is niet makkelijk de kiezer zijn macht terug te geven.

‘Nationale regeringen hebben in de geglobaliseerde economie immers ook veel van hun macht verloren,’ zegt Krastev. ‘Mensen beseffen dan ook dat ze niet langer de macht hebben om te kiezen tussen beleidsalternatieven,’ denkt de Bulgaar. ‘Maar ze willen op zijn minst de macht om een veto uit te spreken.’

Vandaar dat zoveel hedendaagse protestbewegingen niet zozeer een politiek alternatief voorstellen, maar vooral een luid ‘nee’ laten horen. De golf van protestbewegingen als Occupy Wallstreet, schrijft Krastev in zijn jongste boek Democracy Disrupted. The Global Politics of Protest (2014), is ‘een revolutie zonder ideologie of project. Het protesteren zelf lijkt het belangrijkste strategische doel van de protesten te zijn.’

De strategie van het Russische regime was tot dan toe: interesseer je niet voor politiek, geniet van het leven

In dit boek wijdt hij fascinerende pagina’s aan de explosie van protest in Rusland eind 2011, na de gemanipuleerde parlementsverkiezingen. De demonstranten gaven uiting aan hun woede over de manipulaties van het regime. Maar ze schaarden zich niet achter een oppositieleider die met een alternatief politiek programma kwam.

‘Gedurende de protesten van december 2011 tot februari 2012 zag je voor het eerst de Russische middenklasse op de straat,’ vertelt Krastev in Castrum Peregrini. ‘De strategie van het Russische regime was tot dan toe: interesseer je niet voor politiek, geniet van het leven.’

Dat het Kremlin werd overvallen door de protesten, illustreert hij met een bijzondere vergelijking die een hoge functionaris van Poetins partij Verenigd Rusland maakte. ‘Stel je voor dat je kat naar je toekomt en begint te praten,’ zei die in een interview. ‘Al die jaren gaf de regering haar te eten en te drinken en streelde haar. En nu begint ze te praten en iets te eisen. Dat is een shock.’

Het protest confronteerde Poetin met een waarheid die Bertold Brecht in 1953 formuleerde: als je ongelukkig bent met het volk, dan moet je een nieuw volk kiezen. Dat was, schrijft de politiek wetenschapper, precies wat Poetin deed door de demonstranten weg te zetten als homo’s en buitenlandse agenten. ‘Iedereen die hem verwierp, werd automatisch geëxcommuniceerd uit de rangen van het Russische volk.’

De aanval op de Europese orde

Samen met de Amerikaanse filosoof Stephen Holmes werkt Krastev nu aan een boek over de Russische politiek. ‘Onze zienswijze is dat Ruslands huidige politiek veel meer gezien moet worden als een vorm van agressief isolationisme dan als een klassiek imperialistisch expansionisme. Het is een rebellie tegen de globalisering.’

Volgens Krastev is Poetins doel niet Oekraïne of een deel daarvan inlijven, maar de Europese orde aanvallen.

Met de annexatie van de Krim wilde Poetin die orde ondermijnen, denkt Krastev. Na de twee wereldoorlogen werden grenzen aangepast en bevolkingsgroepen overgeheveld, in een poging meer homogene natiestaten te maken.

‘Maar dat werkte niet goed. Want staten zijn nooit homogeen genoeg. Na 1989 was er een heel andere strategie: laten we niet langer morrelen aan grenzen, maar het idee van grenzen veranderen. Ze zullen heel open zijn, mensen en ideeën kunnen vrij binnen de Europese ruimte reizen.’

Ruslands politiek is meer een vorm van agressief isolationisme dan van een klassiek imperialistisch expansionisme. Het is een rebellie tegen de globalisering.

Rusland beschouwt die Europese orde, met open grenzen, wederzijdse afhankelijkheid en beïnvloeding, gericht op de economie en het individu, als ‘een existentiële bedreiging voor zichzelf als staat,’ diagnosticeert Krastev. ‘Het gaat niet alleen om invloedssferen, maar fundamenteler om het gevoel: bemoei je niet met onze aangelegenheden, snijd geen mensenrechtenzaken aan, ondersteun geen vijanden van onze staat.’

Poetin valt met de annexatie van de Krim en zijn bemoeienis in Oost-Oekraïne onze conceptie van grenzen aan en demonstreert dat voor hem oorlog wél een optie is. Zijn diepliggende boodschap is, denkt Krastev, dat hij in de echte wereld leeft, wij niet. ‘Die discussie speelde ook toen Merkel zei dat Poetin het contact met de realiteit heeft verloren en in het verleden leeft. Hij zei: nee, ik kom uit de toekomst, want de toekomst zal agressiever en competitiever zijn, meer getekend door antiglobalisering, minder door samenwerking.’

Vanuit dat oogpunt is het niet gek dat de Europese Unie de gesprekken over het gas gaande houdt. Krastev: ‘Moeten we Poetin toestaan zich te isoleren? Moeten we de relaties verbreken? Ik denk het niet.’