Komt dat zien! Onze eeuwige angst én verwondering voor nieuwe media
EYE’s tentoonstelling Jean Desmets droomfabriek. De avontuurlijke jaren van de film (1907-1916), over Nederlands eerste filmondernemer, toont op aandoenlijke wijze de menselijke angst en verwondering die gepaard gaan met de opkomst van een nieuw medium. De vergelijking met het nieuwe medium van nu - Virtual Reality - is snel gemaakt.
Het is een geliefd voorbeeld van hoe mensen op nieuwe technologie reageren: ’s werelds eerste film, De aankomst van een trein, van de gebroeders Lumière uit 1895. De titel vat het plot wel zo’n beetje samen: er komt een stoomtrein aanrijden, er stappen mensen uit – einde. Het verhaal gaat dat de eerste toeschouwers gillend bij het scherm vandaan renden. Ze vreesden dat de trein erdoorheen zou komen.
Een anekdote met een mooie dubbele laag: nog geen dertig jaar eerder waren de mensen nog als de dood voor de stoomtrein zelf, hét symbool voor industriële ontwikkeling. Ze waren bang dat ze zouden stikken, dat hun ogen uit hun kassen zouden knappen.
De kracht van dit soort verhalen zit ’m ook in de hilariteit van die reactie. Met vertedering – en een zeker gevoel van superioriteit – kijken we terug op de vroegere mens en zijn angsten en verbazingen.
Het begin van film in Nederland
Zulk sentiment wordt in overvloed gewekt door de tentoonstelling Jean Desmets droomfabriek. De avontuurlijke jaren van de film (1907-1916) in het filmmuseum EYE. Het is een hommage aan Nederlands eerste grote filmpionier, Jean Desmet (1875-1956), een kermisexploitant die de massa liet kennismaken met het wonder van de film.
Zijn collectie films is in EYE zo tentoongesteld dat je de verkenning van een nieuw medium volgt. Er werd destijds gretig geëxperimenteerd met cameravoering, belichting en verteltechnieken. Zo zie je theaterdecors met dwarsdoorsneden van huizen, herleid worden tot splitscreens, die later weer onnodig worden gemaakt door nieuwe manieren van monteren.
Komt dat zien, we kunnen mensen vanuit hun stoel naar verre oorden sturen! Terug in de tijd laten reizen!
Ook de onderwerpkeuze van veel van de films verraadt een kinderlijk enthousiasme voor de miraculeuze mogelijkheden. Komt dat zien, we kunnen mensen vanuit hun stoel naar verre oorden sturen! We kunnen sprookjesboeken tot leven wekken! Mensen laten vliegen! Terug in de tijd laten reizen!
In een aandoenlijke film zie je een regisseur aan het werk met kinderen. Zij benaderen de draaiende camera alsof het een fototoestel is en zetten hun beste beentje voor om zo stil en mooi mogelijk te zitten. Wanneer ze het tijdsaspect door beginnen te krijgen, zie je de verwarring over hun gezichtjes kruipen - en beginnen sommigen heel hard te huilen.
Een andere film toont een woonkamer die plotseling begint te bewegen. Door de camera te wentelen wordt de indruk gewekt dat de vloer kantelt. Een misselijkmakend effect – een hedendaagse filmmaker zou het niet in zijn hoofd halen zijn kijkers op die manier te belasten.
Duizelig van de mogelijkheden
Het deed me denken aan mijn gesprekken met pioniers op het gebied van Virtual Reality (VR). Een van de belangrijkste obstakels voor deze makers is het gegeven dat VR mensen duizelig maakt. Dat levert beperkingen op voor de wilde fantasieën. First person shooter-games zijn bijvoorbeeld ondoenlijk; de bewegingen gaan veel te snel, zijn te heftig. Het medium vereist nieuwe soorten interactie en beweging.
Ook in positievere zin drong de vergelijking zich op. De geestdrift en de verwondering eromheen: VR voelt in dit stadium evenzeer als een mobiele droomfabriek als Jean Desmets reisbioscopen. Het vergroot ons bewustzijn en onze belevingswereld. Aan de andere kant voel je de angst en de verontwaardiging; voor sociale isolatie, afstomping of hersenschade.
Angst en avontuur
In de voorstelling Shadows in the Cloud van theatergroep PIPS:lab, die ik afgelopen week zag, worden VR en AR ingezet om samen met het publiek een sciencefictionfilm te creëren. De toeschouwers laten zich middels een ingewikkelde – en tegelijk ook knullig uitziende – technische installatie vangen in een virtueel universum.
Indrukwekkend aan de voorstelling bleek niet zozeer de technologie, als wel het aanzicht van de spelers die zich ermee vermaakten en erin opgingen. Het is een klein beetje een spoiler, maar het eindbeeld van een toeschouwer die voor het eerst Oculus op zijn hoofd heeft en met open mond voorzichtig om zich heen tast, is ijzersterk en op eenzelfde manier ontroerend als de kinderen in de Droomfabriek die ontdekken dat hun bewegingen, lachjes en rollende tranen worden gevangen op een glanzend lint dat film heet.
De huidige hype rond VR geeft, net als de sensatie rond de eerste films van Jean Desmet, uitdrukking aan belangrijke menselijkheden: angst én avontuurlijkheid, behoudzucht én vooruitgangsdrift.
De tentoonstelling Jean Desmets droomfabriek is tot 12 april te zien in EYE Amsterdam. Het programma Andere tijden maakte een uitzending over Desmet die te zien is op NPO.nl
De voorstelling Social Lab 2: Shadows in the Cloud van PIPS:lab is op 20 maart nog te zien in Den Haag.
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
