Het profielwerkstuk: de Bildung van de 21ste eeuw

Vorige maand schreef ik dat ik als docent geen coach wil zijn. De implicatie dat ik aan de zijlijn sta en dat ik dan geen autoriteit in mijn vakgebied hoef te zijn, zat mij niet lekker. Ik wil de aanvoerder zijn en niet de coach, schreef ik.

Diezelfde week leverden leerlingen hun profielwerkstuk in. Het profielwerkstuk is het werkstuk dat leerlingen in hun eindexamenjaar volledig buiten de reguliere lessen om schrijven. Er moet tachtig uur aan worden besteed en het cijfer telt mee voor het eindexamen.

Nogal een dingetje, dus.

Het onderwerp waar leerlingen onderzoek naar doen en over schrijven, mogen ze zelf kiezen. Zo maakte een leerling een vergelijking tussen Ot & Sien en Jip & Janneke, en koppelde de verschillen aan de tweede feministische golf. Een andere leerling onderzocht de overeenkomsten tussen verschillende sciencefictiongenres en het werk van Plato. Een derde leerling deed onderzoek naar humor en schreef op basis daarvan een cabaretvoorstelling, die zij voor ruim honderd ouders en medeleerlingen opvoerde.

Mijn rol bestond uit thee zetten tijdens maandelijkse besprekingen, leerlingen wijzen op interessante bronnen, het bijsturen van de onderzoeksopzet en hier en daar een komma toevoegen of schrappen.

Ik know Bildung ook wanneer ik het see

Je zou kunnen zeggen, nu ja, dat ik, zeg maar, ehm, een soort van coach was, eigenlijk.

En dat beviel me goed. Ben ik degene die voor zijn reguliere lessen vooral veel tijd kwijt is aan voor- en nawerk – terwijl leerlingen het huiswerk in de pauzes snel van elkaar overpennen – bij het profielwerkstuk ligt de verdeling andersom. Tegenover de tachtig uur die een leerling in zijn profielwerkstuk moet steken, staat zes uur begeleiding.

Bildung, wat betekent dat anno 2015 precies?

In een recent nummer van VakWerk, het blad van de vereniging Beter Onderwijs Nederland (BON), staat de vraag of de invulling van het begrip Bildung veranderd is centraal. In het voorwoord schrijft filosoof en BON-voorzitter Ad Verbrugge dat Bildung een modieuze term is die de laatste jaren volop te horen is in de onderwijswereld. Het klassieke, humanistische Bildungsideaal – waarin de student zich vormt aan de hand van kennis- en cultuuroverdracht – is echter tegelijkertijd onder druk komen te staan.

Dat kan komen doordat de nadruk in het onderwijs op output en efficiency is komen te liggen. Persoonlijkheidsvorming? Die wordt meetbaar gemaakt, waardoor het pad naar de ideale leerling van a naar b kan worden uitgestippeld. Het object waar de gebildete leerling door gevormd wordt, een roman, muziekstuk of schilderij, is in die benadering slechts een kei die uit dat pad getrokken moet worden.

Wat is er in de 21st century dan nog over van het klassieke Bildungsideaal? Student klassieke talen Felix Huygen maakt in het tijdschrift een vergelijking met een opmerking van de Amerikaanse hoge rechter Potter Stewart over pornografie: ik kan er geen exacte definitie van geven, maar ‘I know it when I see it.’

Ik know Bildung ook wanneer ik het see. Tijdens het schrijven van het profielwerkstuk leren leerlingen belangrijke dingen waar in de reguliere lessen vaak geen ruimte voor is. In een paar maanden tijd zag ik flink uitgedijde Wikipedia-werkstukken over dé geschiedenis van dé (voeg in: kunst, cultuur, literatuur, muziek, poëzie) veranderen in onderzoek waar je je op de universiteit niet voor zou hoeven schamen. Ik zag hoe leerlingen worstelden met een meer wetenschappelijke manier van onderzoek, die niet gericht is op het herkauwen van informatie. En ik zag hoe trots leerlingen waren op hun eindproduct, en hoe trots hun ouders, opa’s, oma’s en geliefdes op hen waren bij de presentatie van hun onderzoek.

Het profielwerkstuk, dat is Bildung in de 21st century.