Waarom we IS zo lang onderschat hebben (en de beweging zo gevaarlijk is)

Wat is Islamitische Staat? Waar komt de plotselinge opmars van IS vandaan en wat zijn de bedoelingen van de kersverse staat? Bedrieglijk eenvoudige vragen, waarop maar weinig westerse leiders het antwoord lijken te hebben.

In december publiceerde The New York Times vertrouwelijke stukken van de Amerikaanse generaal-majoor Michael K. Nagata. Daarin gaf Nagata aan dat hij nauwelijks begrijpt waaruit de aantrekkingskracht van IS bestaat. ‘We hebben het idee niet verslagen,’ zei hij. ‘We begrijpen het idee niet eens.’

We weten inderdaad weinig van IS. Dat is tot op zekere hoogte verklaarbaar: IS is een hermetisch afgesloten koninkrijk. Weinig mensen die erheen zijn gegaan, zijn weer teruggekeerd. De leider van IS, Abu Bakr al-Baghdadi, is slechts éénmaal voor de camera verschenen. Maar zijn toespraak, en talloze andere propagandavideo’s van IS, staan wel op internet. En de aanhangers van het kalifaat doen enorm hun best om die boodschappen te verspreiden.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Wat zie je dan? Dat IS vrede principieel afwijst. Dat de staat uit is op genocide. Dat de religieuze denkbeelden van IS-leiders het constitutioneel onmogelijk maken om bepaalde veranderingen door te voeren, zelfs als die het voortbestaan van IS zouden garanderen. En dat de leiders van IS de jonge staat beschouwen als een voorbode van - en een hoofdrolspeler in - een naderend einde van de wereld.

Hoe islamitisch is IS? De beweging leunt sterk op een islam die gelooft in de Dag des Oordeels. Een islam die zodoende ook sterk de strategie van de beweging bepaalt. Dit kan het Westen helpen om IS te doorgronden en het gedrag van zijn leiders te voorspellen. De opkomst van IS heeft namelijk minder gemeen met bijvoorbeeld de triomf van de Moslimbroederschap in Egypte, dan met de verwezenlijking van een dystopische werkelijkheid.

De twee grootste misvattingen over IS

We hebben de aard van Islamitische Staat op z’n minst op twee manieren verkeerd begrepen. In de eerste plaats zien we alle vormen van jihadisme op dezelfde manier, alsof Al-Qaeda en IS ongeveer hetzelfde zijn. We passen de logica van Al-Qaeda zodoende toe op een organisatie die Al-Qaeda al lang heeft overvleugeld. De aanhangers van Islamitische Staat waarmee ik heb gesproken, hebben het nog steeds over Osama bin Laden als ‘sjeik Osama,’ een eretitel. Maar het jihadisme heeft zich sinds de hoogtijdagen van Al-Qaeda – van ongeveer 1998 tot 2003 – verder ontwikkeld. Veel jihadisten halen hun neus op voor de prioriteiten van deze groepering en haar huidige leiders.

Bin Laden zag terreur als de opmaat naar een kalifaat dat hij tijdens zijn leven niet verwachtte te zullen meemaken. Zijn organisatie was flexibel en opereerde als een geografisch verspreid netwerk van autonome cellen. Islamitische Staat heeft daarentegen grondgebied nodig om zijn legitimiteit te behouden en een top-down-structuur om over dat grondgebied te kunnen heersen.

We ontkennen de middeleeuwse en religieuze aard van Islamitische Staat

In de tweede plaats ontkennen we de middeleeuwse en religieuze aard van Islamitische Staat. Ook dat komt voort uit de manier waarop we naar Al-Qaeda zijn gaan kijken. Peter Bergen, die in 1997 als eerste Osama Bin Laden interviewde, noemde zijn boek Holy War, Inc. Daarmee presenteerde hij Bin Laden als een product van de moderne, seculiere wereld.

Bin Laden maakte terreur tot een bedrijf, dat zijn activiteiten uitbesteedde. Hij stelde specifieke, politieke eisen zoals de terugtrekking van de Amerikaanse strijdkrachten uit Saoedi-Arabië. En zijn ‘soldaten’ bewogen zich vol vertrouwen door de moderne wereld. Tijdens zijn laatste volledige levensdag winkelde Mohammad Atta, een van de vliegtuigkapers van nine eleven, bij Walmart en at hij een pizza bij Pizza Hut.

De verleiding is groot om dit beeld – dat jihadisten moderne, seculiere mensen zijn met moderne politieke opvattingen, maar dan gekleed in middeleeuwse religieuze gewaden – ook over Islamitische Staat heen te leggen. Maar als je dat doet, dan lijkt veel van wat deze groepering doet onzinnig. In plaats daarvan moeten we IS zien als een oprechte, zorgvuldig overwogen poging om terug te keren naar de zevende eeuw, met bijbehorend juridisch klimaat. En als poging om uiteindelijk de apocalyps teweeg te brengen.

Hoe zie je dit terug? Vrijwel ieder belangrijk besluit en iedere wet van Islamitische Staat voldoet aan wat in persberichten en in bekendmakingen ‘de profetische methodologie’ wordt genoemd. Dat betekent dat de profetieën en het voorbeeld van Mohammed tot in de kleinste details moeten worden gevolgd. Die methodologie wordt verder verkondigd op reclameborden, kentekenplaten, postzegels en munten.

Natuurlijk zijn niet alle moslims aanhangers van IS. Sterker nog, een overgrote meerderheid van alle moslims wijst IS en diens methodes af. Maar dat betekent niet dat IS in de kern geen religieuze, eindtijdbeweging is. Om IS te kunnen bestrijden moeten we kortom de theologie van IS begrijpen. Dat ontkennen, heeft de Verenigde Staten er al toe gebracht IS te onderschatten, en domme pogingen te ondernemen om zijn dreiging te keren. Als we IS willen verzwakken, dan zullen we de intellectuele genealogie van Islamitische Staat moeten doorgronden.

Waarom wij het gevaar van IS onderkennen

Islamitische Staat wil de wereld zuiveren. Hoe? Door grote aantallen mensen te doden. Het gebrek aan objectieve berichtgeving vanuit het grondgebied van IS, maakt het onmogelijk om de exacte omvang van de slachtpartijen te kunnen inschatten. Maar uit boodschappen die via de sociale media de buitenwereld bereiken, blijkt dat individuele executies aan de orde van de dag zijn. Daarbij vinden om de paar weken massa-executies plaats. De meest voorkomende slachtoffers: islamitische ‘afvalligen.’ Christenen die zich niet tegen de nieuwe regering verzetten lijken echter gevrijwaard te zijn van automatische executie. Baghdadi laat ze in leven, zolang ze een speciale belasting (de ‘jizya’) betalen en hun onderwerping niet aanvechten. De toestemming van de Koran voor deze praktijk wordt door IS-aanhangers niet betwist.

Veel islamitische organisaties beweren dat Islamitische Staat feitelijk on-islamitisch is. Het is uiteraard geruststellend om te weten dat de overgrote meerderheid van de moslims geen enkele belangstelling heeft voor het inruilen van Hollywoodfilms voor openbare executies.

Maar moslims die Islamitische Staat on-islamitisch noemen, zijn doorgaans ‘in verlegenheid gebracht en politiek correct.’ Dat zegt academicus Bernard Haykel. Volgens hem houden zulke mensen er een ‘suikerzoete visie op hun eigen religie’ op na, waarin wordt veronachtzaamd ‘wat hun religie historisch en wettelijk vereist.’ Veel ontkenningen van de religieuze aard van Islamitische Staat, zijn volgens Haykel geworteld in een ‘interreligieuze christelijke nonsens-traditie.’

Volgens Haykel zijn de gelederen van Islamitische Staat diep doordrongen van religieus vuur. Overal wordt de Koran geciteerd. ‘Zelfs gewone soldaten komen voortdurend met die citaten voor de dag,’ zegt Haykel. ‘Zij gaan voor hun camera’s staan en herhalen hun fundamentele doctrines op methodische wijze, de hele dag door.’

Haykel vindt de bewering dat Islamitische Staat de teksten van de islam verdraait, belachelijk. ‘Die mensen willen de islam van iedere blaam zuiveren,’ zegt hij. ‘Dat is die mantra van ‘de islam is een vredelievende religie.’ Alsof er zoiets bestaat als "de islam"! Het gaat erom wat moslims doen en hoe ze hun heilige teksten interpreteren.’ De teksten waar Haykel het over heeft, worden door alle soennitische moslims gedeeld, niet alleen door de Islamitische Staat. ‘En die jongens hebben net zoveel recht van spreken als alle anderen.’

IS staat in een middeleeuwse traditie

De vroegste veroveringen van Mohammed waren geen keurige aangelegenheden. Dat klinkt door in de oorlogswetten uit de Koran en in vertellingen over de heerschappij van de profeet. Het is een turbulente en gewelddadige geschiedenis.

Volgens Haykel zijn de strijders van Islamitische Staat vertegenwoordigers van die vroege islam. Zij reproduceren de oorlogsnormen uit die tijd. En daarbij horen nu eenmaal praktijken die moderne moslims niet graag als een integraal onderdeel van hun heilige teksten beschouwen. ‘Maar slavernij, kruisigingen en onthoofdingen zijn niet iets wat deze jihadisten zomaar willekeurig uit de middeleeuwse traditie hebben opgepikt,’ zegt Haykel. De strijders van de Islamitische Staat ‘staan middenin de middeleeuwse traditie, en brengen die in haar geheel naar het heden.’

De leiders van Islamitische Staat vatten de letterlijke navolging van Mohammed op als een strikte plicht. En ze hebben tradities nieuw leven ingeblazen die honderden jaren veronachtzaamd werden. ‘Wat opvalt is niet alleen de letterlijkheid, maar ook de ernst waarmee zij deze teksten lezen,’ zegt Haykel. ‘Er is hier sprake van een toegewijde, obsessieve ernst.’

‘Wij zullen jullie kruizen breken en jullie vrouwen tot slaven maken’

Vóór de opkomst van Islamitische Staat, is er de afgelopen eeuwen geen groepering geweest die een radicalere trouw aan het model van de profeet heeft beloofd. De enige groep die in de buurt komt, zijn de wahabieten uit het achttiende-eeuwse Arabië. Zij veroverden het grootste deel van wat nu Saoedi-Arabië heet, en hun strenge praktijken leven nog steeds voort in de sharia.

Onze kinderen en kleinkinderen zullen jullie zonen als slaven op de slavenmarkt verkopen

Maar Haykel ziet een belangrijk onderscheid tussen IS-strijders en wahabieten. ‘De wahabieten maakten zich niet schuldig aan buitensporig geweld. IS doet daarentegen de vroege periode van de islam herleven.’

Die hele vroege islam komt tot verder tot uiting in de methodes van IS. Toen Islamitische Staat bijvoorbeeld mensen tot slaven maakte, protesteerden zelfs sommige aanhangers. Niettemin is het kalifaat slavernij en kruisingen zonder enige terughoudendheid blijven propageren. ‘Wij zullen jullie Rome veroveren, jullie kruizen breken en jullie vrouwen tot slaven maken,’ zo beloofde woordvoerder Adnani in een van zijn boodschappen aan het Westen. ‘Als wij die tijd niet zullen meemaken, zullen onze kinderen en kleinkinderen dat doen. Zij zullen jullie zonen als slaven op de slavenmarkt verkopen.’

Morgen op De Correspondent het vervolg van dit stuk, waarin Wood met jihadisten spreekt en analyseert hoe IS het best bestreden kan worden. Dit artikel is geschreven door Graeme Wood, verscheen in The Atlanticen is vertaald door Menno Grootveld.

Meer lezen over IS?