Een waardig mens gaat op zoek naar de geheime logica van zijn leven

‘Waardigheid. Ik heb geen idee wat dat eigenlijk is.’ Aldus het hoofdpersonage in Pascal Merciers internationale bestseller Nachttrein naar Lissabon (2004).

Tien jaar later verschijnt van de Zwitserse filosoof Peter Bieri , die zijn romans onder het pseudoniem Pascal Mercier publiceert, het lijvige boek Een manier van leven. Daarin legt Bieri kalm en nauwgezet alle aspecten van het op het eerste gehoor wat ouderwetse, maar in zijn ogen voor een mensenleven zo cruciale begrip waardigheid bloot.

‘Toen ik die passage in Nachttrein naar Lissabon schreef, wist ik dat ik het tot de bodem wilde uitzoeken en dat het me veel tijd zou kosten,’ beaamt hij als hij ter gelegenheid van de presentatie van zijn nieuwe boek in Nederland is en ik hem vraag of het allemaal is begonnen met die ene zin.

Intussen bent u tot de conclusie gekomen dat waardigheid het antwoord is op de kwetsbaarheid van het leven. Waarom?

‘We lopen permanent het gevaar onze onafhankelijkheid te verliezen, slaaf te worden van wat anderen over ons zeggen of van onze innerlijke aandrang. Waardigheid is de poging de verloren autoriteit over je leven te herstellen. In die zin is het een antwoord op de fragiliteit van het leven.’

Op zoek naar de onderstroom van onze gevoelens

Zelfstandigheid. Het is de eerste bouwsteen van waardigheid, betoogt Bieri in zijn boek. Wie zijn gevoelens en standpunten enkel na-aapt van anderen, is geen autonoom en daarmee geen waardig mens.

Zonder zelfkennis geen zelfstandigheid. ‘Het komt erop aan de onderstroom van onze gevoelens, wensen en voorstellingen op het spoor te komen die zonder dat we het weten ons leven bepalen,’ tekent de emeritus-hoogleraar filosofie op in Een manier van leven. Om onszelf te kennen, moeten we ‘de verborgen logica en dynamica van verdrongen en bedolven motieven’ aan het licht brengen.

Toen ik die passage las, schrok ik. Ik vroeg me af: ken ik die onderstroom, die verborgen logica wel? Zo niet, leid ik dan geen waardig leven?

Misschien was het om mezelf gerust te stellen, maar meteen daarna wierp ik tegen: heeft ons leven wel een verborgen logica die diep in ons klaarligt om ontdekt te worden? Of is ons levensverhaal een constructie, een rode draad die we zelf trekken door de chaos van levensfeiten?

‘Zeker bestaat die verborgen logica,’ zegt Bieri in de directeurskamer van zijn hotel. Hij praat zoals hij schrijft: tastend, zijn twijfels en dilemma’s expliciterend. Maar op dit punt is hij stellig.

‘We hoeven helemaal geen orthodox freudianisme aan te hangen om te weten dat slechts een deel van onze innerlijke wereld toegankelijk is voor het bewustzijn,’ legt hij uit. ‘Veel dingen gebeuren achter de schermen. Die tonen zich in onze dagdromen en fantasieën. Ontdekken wie je bent, is het patroon in je emoties, in je fantasieën, in je dagdromen blootleggen.’

Ontdekken wie je bent, is het patroon in je emoties, in je fantasieën, in je dagdromen blootleggen

Hoe ontdek je dat patroon dan?

‘Door je dagdromen te observeren. Door aandachtig te zijn voor de subtiliteiten van je gevoelens en je emotionele reacties op mensen, ruimtes, straten, geluiden, muziek. Zelfkennis begint met verhoogd bewustzijn. In plaats van je door het leven te haasten en te struikelen, stop je af en toe, om je echt bewust te worden van wat er met je gebeurt.’

De existentialisten zeggen: je wordt pas wie je bent door te handelen. In een slogan: existentie gaat aan essentie vooraf. U gelooft in het omgekeerde?

‘Het woord essentie wil ik niet gebruiken. Wat ik wel wil zeggen, is dat je identiteit is opgebouwd uit een relatief stabiel patroon van emoties, gedachten en houdingen. Dat uitdrukken, is in mijn verhaal het vinden van je authentieke stem. Er zijn op elk moment in de tijd verschillende manieren waarop je je leven in uiteenlopende rollen - publiek en privé - kunt voorstellen, aan jezelf of aan anderen. De verhalen kunnen variëren, maar als ze authentiek zijn, zal de stem hetzelfde zijn.’

Authentiek, een lastig woord.

‘Een moeilijk, maar heel belangrijk begrip. Negatief uitgedrukt betekent het: iets wat je niet leent van anderen. Geen gedrag, emoties, gedachten, manieren van praten. Authentieke taal en gedrag vloeien voort uit je identiteit, onafhankelijk van wat andere mensen zeggen of doen.’

Je identiteit ontwikkel je toch altijd in dialoog met anderen?

‘Ja, maar je ontdekt je eigen stem door die te onderscheiden van die van anderen. Je hoort mensen praten over hun eigen leven, over de wereld, over jezelf, en dan kies je onbewust, halfbewust en soms bewust je eigen woorden en metaforen. Dat is de gecompliceerde, nooit eindigende strijd van het je eigen stem vinden.’

Innerlijke censuur en bevrijding

De valkuilen in de zoektocht naar de eigen stem heeft de schrijver in de filosoof op indrukwekkende wijze verbeeld in zijn roman Lea (2007). Daarin lijkt een over de dood van haar moeder rouwend meisje haar eigen stem te vinden als ze op straat een vrouw viool hoort spelen en ze zich gretig op het instrument stort. Haar vader verwondert zich over haar ‘nieuwe onafhankelijkheid’ en denkt dat ze ‘op weg naar zichzelf’ is gegaan.

‘Dat is het drama van het boek,’ zegt Bieri. ‘Jijzelf en anderen kunnen er verschrikkelijk naast zitten als het gaat om wie je bent. De tragedie van Lea en haar vader is dat ze allebei totaal mis hebben wie ze zijn en wat hun onderlinge relatie is. Het is een tragedie die voortkomt uit een gebrek aan gesprek, uit een stilte tussen twee mensen.’

Er zijn twee mogelijke levensverhalen: de viool is uitdrukking van haar stem, of de viool vernietigde juist haar identiteit. Hoe kan zij, hoe kunnen wij, weten wat het ware verhaal is?

‘De cruciale scène is die waarin ze de viool vernielt. Door de viool stuk te maken, vernietigt ze de valse identiteit die haar verstikte. Het was een identiteit die ze aan zichzelf oplegde, een die versterkt werd door haar vader en door het publiek. Maar ze heeft geen andere identiteit opgebouwd waar ze op kan terugvallen. Dat is waarom ze als psychiatrisch patiënt eindigt.’

De dokter zegt tegen de vader dat hij haar de kans een eigen leven te leiden heeft afgenomen.

‘Hij trekt in twijfel wat de vader zijn hele leven lang heeft gedacht over zijn dochter en zichzelf. Hij meende dat hij zijn leven voor haar opofferde, maar hij verstikte haar juist. Dat is zo’n gruwelijk oordeel, dat hij het niet kan accepteren.’

Psychoanalyse helpt je mechanismen van interne censuur bloot te leggen, wat je jezelf verbiedt te voelen. Dat heeft een enorm bevrijdend effect.

Hebben we allemaal een ‘therapeut nodig, om de waarheid over ons leven te ontdekken?

‘Dat zou een belachelijk maxime zijn. Maar we lopen vaak vast in ons leven. We worden ons ervan bewust dat we geen vooruitgang met onszelf kunnen boeken. Alles komt muf en mislukt over. Dat is wat een depressie in essentie is. De manier om hier een uitweg uit te vinden, is het bewustzijn te verhogen. Soms kan je dat niet alleen. Soms helpt het als je met iemand kan praten die ervaren is in het uitvinden wat er achter de schermen in jezelf gaande is.’

Heeft u er zelf een gehad?

‘Ik weet waar ik over praat, ik heb een jarenlange psychoanalytische ervaring. Het heeft mijn leven gered. Ik zou geen romans hebben kunnen schrijven als ik het niet had ondergaan. Het hielp me te ontdekken waar ik bang voor was en welke herinneringen me achtervolgden. Psychoanalyse helpt je mechanismen van interne censuur bloot te leggen, wat je jezelf verbiedt te voelen. Dat heeft een enorm bevrijdend effect. Je leven wordt rijker, dapperder, gevarieerder, minder verstikt.’

De bedreigingen van waardigheid als intimiteit

Bieri wil niet prijsgeven wat dan die herinneringen waren die hem kwelden. Dat is geheel in lijn met zijn pleidooi dat intimiteit een andere bouwsteen is van waardigheid.

In zijn boek voert hij een fascinerende discussie met een ficitieve tegenstander die de schaamteloosheid verdedigt en niet ziet waarom je je hele hebben en houden niet op Facebook mag openbaren. We hebben een grens nodig, betoogt Bieri, die ons innerlijke domein van de anderen afgrenst. ‘Waren we van glas, dan bestond zoiets als nabijheid niet, aangezien er geen afstand bestond die je zou kunnen overbruggen.’

Maar we kunnen onze waardigheid niet alleen verliezen door eigen schuld, door onze eigen beschermingswallen volledig af te breken. Ook anderen kunnen pogen ons innerlijke domein binnen te dringen.

In Een manier van leven vertelt Bieri dat hij meteen het vliegtuig terug nam, toen hij in Iran van een ‘revolutionaire gardist’ een standje kreeg nadat hij toevallig een eindje met een onbekende vrouw had opgelopen. Onderweg had hij zich al opgewonden toen de piloot alle vrouwen aan boord attent had gemaakt op het feit dat ze een hoofddoek moesten dragen. Enkele dagen na zijn terugkomst werd in Frankrijk een wet van kracht die het vrouwen verbood een hoofddoek in het openbaar te dragen.

Zou u ook meteen uit Frankrijk zijn teruggevlogen, als u daar was bij de bekendmaking van die wet?

‘Ik ben erg onzeker over mijn gevoelens daarover. Over het bevel een hoofddoek te dragen ben ik wel zeker. Dat is een invasie van je autonomie. In Frankrijk is het bevel geen hoofddoek te dragen afgeleid van een belangrijk principe: het publieke leven is laïcistisch. Toch vraag ik mij af waarom je de autonomie van iemand die een hoofddoek wil dragen moet aantasten. Ik zie het kwaad dat aangericht wordt niet. Ik zou het liever niet verbieden.’

Ik vraag mij af waarom je de autonomie van iemand die een hoofddoek wil dragen moet aantasten. Ik zie het kwaad dat aangericht wordt niet.

Wanneer is iets een invasie van je autonomie? We accepteren dat je je schaamhaar moet bedekken.

‘Ik ga daarover nadenken op het toilet.’

Terwijl hij naar de wc is, besef ik dat de geleerde professor iets guitigs in zijn blik heeft en ernst en luim in zich verenigt. Bij terugkomst is hij er min of meer uit.

‘Goed. Het hangt af van de basale conventies in onze gemeenschap. Niet naakt rondlopen is er een van. Waarom bellen we de politie als iemand ongekleed is en zegt: dat is toch mijn eigen keuze? Het enige antwoord dat ik kan verzinnen is: dat is hoe de overweldigende meerderheid van ons heeft gekozen te leven. Het is geen externe autoriteit die ons dat oplegt. Wij zijn het die zeggen: ik wil geen mensen naakt op straat zien, ik word er overstuur van.’

Geldt in Iran niet hetzelfde? Daar zegt een overweldigende meerderheid dat vrouwen hun haar moeten bedekken.

‘Het cruciale verschil is dit: de norm daar wordt gerechtvaardigd door een religieuze autoriteit, niet door een consensus van een seculiere natuur. Altijd als dingen worden gerechtvaardigd met een beroep op een religieuze autoriteit is er reden voor scepsis. Want een dergelijke autoriteit brengt onze autonomie in gevaar.’

Waardigheid als morele integriteit: met mensen mag je niet rekenen?

Een invasie van onze autonomie is een bedreiging van onze waardigheid. Dat betekent dat waardigheid ook moreel besef vergt, betoogt Bieri. Het heeft niet alleen te maken met wie we zelf zijn, maar ook hoe anderen zich ten opzichte van ons gedragen en vice versa.

In zijn ethische denken is Bieri een volgeling van het Kantiaanse principe dat je een mens nooit als een middel mag behandelen en ieder mens een doel in zichzelf is. Met instemming bespreekt de Zwitserse denker een vonnis van een Duitse rechter die het verbood preventief een passagiersvliegtuig uit de lucht te halen als dat zou worden ingezet om een flatgebouw aan te vallen. Maar soms, erkent hij ook, raakt de wereld zo in het ongerede dat vertrouwde maatstaven niet langer gelden.

Hoe weten we nu of zo’n uitzonderingstoestand geldt? Mogen we een vliegtuig wel neerschieten bij een terroristische aanslag waarbij nagenoeg zeker meer doden zullen vallen dan in het vliegtuig zitten?

‘Ik ben er zeer aarzelend over in het boek. Het is een gevaar voor de waardigheid als je rekensommen maakt met mensen. Het hele idee dat je iemand moet doden om schade te voorkomen... We accepteren het als de politie iemand neerschiet die gevaar oplevert. Maar de passagiers in het vliegtuig zijn onschuldig. Ik denk dat de kwestie of iets een staat van uitzondering is, heel erg afhangt van de details van de situatie. Is de zekerheid echt een zekerheid? Om hoeveel levens gaat het? Hoe verwoestend zal het zijn om het vliegtuig het flatgebouw in te laten vliegen en hoe gevaarlijk het is het neer te schieten?’

Dan ben je toch aan het rekenen. ‘Klopt. De rechtbank nam een Kantiaans principe aan. Een mensenleven mag geen onderdeel worden van een calculatie, onafhankelijk van de consequenties. Dat is iets wat we gewoon niet doen. Ik ben geneigd om te denken dat dat juist is. Maar aan de andere kant: als je zeker weet dat het doden van honderd mensen er duizend redt, dan gaan je intuïties wankelen. Het is het berekenen van het geringste kwaad.’

Een mensenleven mag geen onderdeel worden van een calculatie, onafhankelijk van de consequenties. Dat is iets wat we gewoon niet doen.

Voor een dergelijk dilemma staat ook een van de personages uit Bieri’s beroemdste roman, Nachttrein naar Lissabon . De arts Amadeu de Prado besluit het leven te redden van een man van de geheime politie, die in de Portugese dictatuur van de jaren zestig ‘de slager van Lissabon’ werd genoemd.

De Prado handelt keurig Kantiaans. Doet hij het goede?

‘Ik ben geneigd te denken dat het gerechtvaardigd was geweest om zijn leven niet te redden. Hij zou hem dan niet actief doden, maar nalaten wat nodig is om hem te redden. Ik snap de mensen die hem in het gezicht spugen en vragen: waarom liet je hem niet sterven? De Prado’s reactie is: maar ik ben een dokter. Dat klinkt een beetje hol. Het karakter kon in de roman niet anders. Hij is zoals hij is. Hij is een principieel man en een gepassioneerde arts. Hij zou zichzelf hebben verraden als hij had gezegd: het is de slager, laat hem sterven.’

Hij is zichzelf trouw maar maakt een moreel foute beslissing. Wat is belangrijker: trouw aan jezelf zijn en je waardigheid dus niet aantasten, of de juiste beslissing nemen? ‘Ik denk dat er morele verplichtingen zijn die hoger zijn dan de plicht trouw aan jezelf te zijn. Anders zouden maffioso kunnen claimen dat ze trouw aan henzelf en hun clan zijn.’

Je moet je leven veranderen

Misschien was Nachttrein naar Lissabon wel zo’n waanzinnig succes omdat het hoofdpersonage doet waar zoveel mensen van dromen: hij besluit plotsklaps zijn geordende leven als leraar achter zich te laten en de trein naar Lissabon te nemen.

Zijn daad past bij Bieri’s overtuiging dat een waardig mens zoekt naar zijn eigen stem en zich de vraag stelt of het leven dat hij tot nu toe heeft geleid het leven is dat past bij die stem.

Is de kwaal van deze tijd juist niet dat we die vraag voortdurend stellen en telkens denken dat het ware leven elders is?

‘Het is deel van iemands waardigheid de feiten over wat je talenten en vermogens zijn te accepteren en dat je kunt proberen te veranderen wat je niet bevalt.’

Het gevolg van die vraag is dat er voor elke leeftijd een crisis is - de quarterlife, de midlife - en mensen continu op zoek zijn naar nieuwe banen en liefdes.

‘Ze jagen illusies na. Ja, dat is wat mensen doen. Dat heeft te maken met een gebrek aan zelfkennis. De zoektocht naar een toekomst is alleen niet illusoir en lachwekkend als die begeleid wordt door een stevige zelfkennis. Als je die zelfkennis hebt, zul je niet weghollen van jezelf.’

Heeft u zelf uw stem gevonden en het leven geleid dat u wilde leiden?

‘Tot op grote hoogte.Toen ik vijftien, zestien was, zocht mijn leraar Grieks een metgezel om Sanskriet te leren. Ik ontdekte de traditie van het mysticisme en de meditatie. Ik was gefascineerd door mensen die hun leven wijden aan de belangrijke zaken. Deze notie dat er belangrijke en onbelangrijke zaken waren in het leven, had ik heel vroeg. Filosofie was een manier om dat te ontdekken. Het was ook een ontsnapping uit een kleinburgerlijk Zwitsers milieu. Dat leek heel bekrompen, niet belangrijk genoeg.’

Later vond u uzelf opnieuw uit als romanschrijver.

‘Toen ik 45 was, heb ik ontdekt dat ik romans kon schrijven, verhalen kon vertellen. Dat was de bron van veel geluk. Romans schrijven is echt het ultieme voorbeeld van de poging je eigen stem te vinden. Het is een fantastische manier om een zorgvuldig leven te leiden.’