Vijf vragen over het drama in de Middellandse Zee (en: het echte drama daarachter)

Dit weekend eiste het kapseizen van een schip vol migranten honderden levens op de Middellandse Zee. Naar verluidt vonden 950 migranten de dood.

Een triest nieuw record. Het echte nieuws is echter dat dit elke dag gebeurt. En dat al jaren achtereen.

Jaarlijks sterven duizenden migranten die het over zee proberen: in 2014 al meer dan 3.000. Sinds 2000 zijn er al 22.000 geschatte doden. 

Terwijl ik dit schrijf, komen er alweer nieuwe meldingen van zinkende schepen op de Middellandse Zee binnen.

Hoe is het om zo’n ramp mee te maken? Filmmaker Morgan Knibbe legde voor De Correspondent het verhaal van een overlevende vast. Het leverde een aangrijpende film op:

Aan de vooravond van de EU-top over de vluchtelingencrisis in de Middellandse Zee van aanstaande donderdag, zet ik op een rij hoe Europa al jarenlang grip probeert te krijgen op een probleem dat alleen maar groter lijkt te worden.

1. Wat doet Europa al?

Het bewaken van de Europese buitengrenzen is geen sinecure, want de totale lengte van de grens bedraagt zo’n 53.000 kilometer (waarvan 44.000 kilometer een zeegrens is). Dat is - om het even in perspectief te plaatsen - zeventien maal de landsgrens tussen Mexico en de VS.

De EU kocht in 2013 het geavanceerde grensbewakingssysteem Eurosur, dat in 2013 werd opgetuigd en intussen grotendeels operationeel is. Met een combinatie van drones, warmtecamera’s en satellieten voorziet Eurosur ‘realtime’ informatie over beweging aan de grens.

Dat alles wordt gecoördineerd vanuit Warschau, door het EU-agentschap Frontex, dat aanstaande donderdag vermoedelijk opnieuw zal worden voorzien van geld en bevoegdheden. Vanuit een controlekamer wordt daar precies bepaald waar de ‘drukpunten’ zijn, en hoe daar op gereageerd kan worden.

2. En, werkt dat eigenlijk?

De investeringen in Eurosur en Frontex bestaan intussen uit honderden miljoenen euro’s per jaar, maar meer ogen op de Middellandse Zee leiden ook tot meer reddingsacties en - dus - meer riskante overtochten. Want, wie sneller wordt gezien, heeft een minder zeewaardige boot nodig.

Het beleid dat mensensmokkelaars zou moeten stoppen, lijkt die smokkelaars zodoende te helpen. Toch zijn er ook ‘succesverhalen’ te melden. Zo kwamen we bij de Grieks-Turkse grens een hek tegen, dat 3 miljoen euro heeft gekost, maar deze route effectief heeft afgesloten.

In de Evrosregio werden in juli 2012 nog 6.500 migranten gearresteerd door de Griekse grenspolitie. In augustus 2013 waren dit er 1.800, in september 71, in oktober 26 en in november 0.

Ook aan dit ‘succesverhaal’ zit een keerzijde. Dat zagen we een grens verder, in Bulgarije. De - voornamelijk Syrische - vluchtelingen bleven namelijk niet in Turkije, maar probeerden Bulgarije binnen te komen. In de periode dat de stroom naar Griekenland opdroogde, nam die naar Bulgarije - het armste land van de EU - met precies dezelfde aantallen toe. Het zogenoemde waterbedeffect.

Waar dat toe leidde, lees je hier:

3. Waarom werkt dat beleid niet?

In oktober 2013 reisde ik met Tomas Vanheste naar Brussel om met politici over de asielplannen van de EU te spreken. Na zes jaar onderhandelen, vierde de EU dat najaar trots dat er eindelijk een resultaat geboekt was: het GEAS, het Gemeenschappelijk Europees Asielbeleid, was beklonken. De belofte: asielzoekers konden vanaf nu in elk Europees land op dezelfde procedures rekenen.

Het belangrijkste pijnpunt bleef echter onbesproken, namelijk het zogenoemde Dublinbeleid. Dat houdt in dat asielzoekers verplicht zijn asiel aan te vragen in het land waar ze als eerste aankomen. Het gevolg: een paar lidstaten vangen alle asielzoekers op.

We ontdekten dat de Europese Commissie hier al aan het begin van de onderhandelingen voor waarschuwde, en zelfs voor quota pleitte: elk Europees land zou van tevoren moeten intekenen op een aantal asielzoekers per jaar.

Maar de lidstaten wilden er niet aan, zo bleek uit onze reconstructie:

4. Maar: is er eigenlijk wel een oplossing voor dit probleem?

Er is veel voor te zeggen de migratie naar Europa als een tragedie te zien.

Europa probeert het probleem op te lossen door de grenzen nóg hermetischer af te sluiten, waardoor migranten nog minder de kans hebben om op een legale manier hun doel te bereiken. Waardoor mensenhandelaren weer in kaart worden gespeeld, met alle gevolgen van dien. Et cetera, et cetera.

Als Fort Europa al een werkelijk fort is, dan toch een tragisch fort, schreef ik hier:

5. Is er eigenlijk wel een probleem?

Maar de werkelijke tragedie is niet dat er geen oplossing zou zijn. Er ligt namelijk al jaren een mogelijke oplossing voor deze kwestie op tafel. Die luidt als volgt:

Wie illegale migratie wil bestrijden, moet legale migratie mogelijk maken.

Deze oplossing ligt op tafel, maar niemand wil er aan. Als je in Brussel deze vraag stelt, mompelen politici doorgaans half verontschuldigend iets over anti-migratiesentimenten in hun eigen lidstaat. ‘Wij willen wel, maar onze bevolking ziet het niet zitten.’

Wat zegt dit over de nieuwe plannen?

Het tienpuntenplan dat gisteren gepresenteerd werd, gaat wel een stuk verder dan de beloftes die de Europese Commissie de afgelopen jaren deed.

Het eerste deel van het plan klinkt bekend: er gaat meer geld naar de lidstaten aan de grens. Zo wordt tot nu toe op ieder groot incident gereageerd: er ging al eens 50 miljoen naar Bulgarije en 30 miljoen naar Italië.

De rest van de plannen gaat werkelijk verder: de Commissie wil mensensmokkelaars als piraten opjagen en bestrijden, vluchtelingen tegenhouden aan de Libische grens, asielzoekers versneld terugsturen of aansturen op terugkeer naar de regio.

Ik wil niet meteen cynisch zijn. Want elk gespaard leven is er een, en om een maatregel af te schieten voordat die is ingevoerd, is mij toch al te pessimistisch.

Verplaatsen in plaats van oplossen

Toch, als onze omzwervingen langs Europa’s grenzen iets geleerd hebben dan is het wel dit: elke poging dit probleem ‘op te lossen,’ komt uiteindelijk neer op het verplaatsen ervan. Of: het verder uit het zicht laten verdwijnen.

Want als een vluchteling niet op zee sterft, dan sterft hij wel in de woestijn die hij daarvoor doorkruisd heeft. Of leeft hij - soms decennia - uitzichtloos verder in een vluchtelingenkamp. Kampen die steeds vaker het karakter van steden aannemen, zoals collega Maite Vermeulen in een eerder stuk liet zien:

Een vluchteling die sterft - op zee of een paar grenzen eerder - is kortom bovenal het slachtoffer van de Europese angst voor populisme. Of de nieuwe kordaatheid van de Europese Commissie iets oplevert voor de mensen waar het om gaat, valt kortom nog maar te bezien.

Want uiteindelijk ontbreekt het niet aan politieke wil, maar aan politieke moed om te doen wat nodig is.

Dit overzichtsartikel kwam tot stand met hulp van onderzoeksassistent Jan Sluyterman. De artikelen uit dit overzicht had ik nooit kunnen maken zonder intensieve samenwerking met collega’s Maite Vermeulen (op reis langs de zuidgrenzen) en Tomas Vanheste (in Brussel).