De politie staat rood (en dat ligt niet aan de korpschef)

Het gaat hard tegen hard bij de Nationale Politie. Korpschef Gerard Bouman is zeldzaam impopulair en de bonden voeren een felle, persoonlijke campagne tegen hem. Uit een persbericht: ‘Blijkbaar mist de heer Bouman de juiste antenne om op te vangen dat een dergelijke reactie op de werkvloer wordt beschouwd als het toppunt van oncollegiaal gedrag.’

Geen rituele boosheid van vakbondsleiders in de polder: dit is puur op de man. Nu is er ook wel het nodige waar de achterban boos over kan zijn. Bouman ligt zwaar onder vuur vanwege de rampzalig verlopende vorming van de Nationale Politie en en omdat bonden en personeel niet het idee hebben dat Bouman zich erg inzet om de looneis van 3,3 procent te verdedigen op het ministerie.

Bij de bonden, de politie en het ministerie wordt al druk gespeculeerd over het vertrek van Bouman. Maar daaronder liggen nog veel grotere problemen. Problemen waar Boumans vertrek niets aan zou veranderen.

De organisatie is namelijk blut en moet zich diep in de schulden steken om te blijven draaien. Daarnaast dreigt het samenvoegen van de 26 oude korpsen tot één Nationale Politie te mislukken. Daarover heeft iedere prominente kenner van de Nederlandse politie inmiddels luidkeels alarm geslagen.

Hun kritiek kort samengevat: Den Haag heeft de problemen rond de reorganisatie zwaar onderschat en tegelijkertijd de besparingen zwaar overschat. En als de reorganisatie over een paar jaar is afgerond, is de politie nog steeds niet slagvaardig omdat er te veel bestuurslagen zijn.

Hoe het tekort ontstond

Eerst de financiële situatie. De politie gaat volgens de begroting dit jaar 5.092 miljoen euro uitgeven, terwijl ze 4.967 miljoen euro ontvangt. Het verschil wordt gedekt door in te teren op reserves en eigen vermogen, zo schreef de Algemene Rekenkamer vorig jaar aan de Tweede Kamer.

Waar komt dat tekort opeens vandaan? In 2013 ging de politietop er namelijk nog van uit dat de politie in 2017 een positief resultaat zou hebben – dat het jaarbudget voldoende zou zijn om de lopende uitgaven (loon, brandstof, gas, licht & water) te betalen.

Een jaar later is het helemaal mis. In de begroting voor 2014 staat voor het jaar 2017 ineens een tekort van 96 miljoen euro voorzien. Ook voor 2018 worden rode cijfers verwacht.

Er zijn twee tegenvallers. Ict-projecten pakken duurder uit én er staat meer personeel op de loonlijst dan verwacht. Tegelijk legt Den Haag steeds zwaardere bezuinigingen op. Zo dacht de politie een paar jaar terug nog dat er in 2017 295 miljoen euro bezuinigd moest worden. Inmiddels is dat opgelopen tot 329 miljoen euro.

Hoe ze dat voor elkaar denkt te krijgen? Drie kwart van het politiebudget bestaat uit personeelskosten. Daar moeten dus de grote besparingen gehaald worden. Na jarenlange groei (‘meer blauw op straat’), kreeg de politie de opdracht te krimpen naar maximaal 49.500 man operationele sterkte, dus exclusief overhead en ondersteuning. Die bezuiniging is niet haalbaar omdat er te veel mensen bij de politie (willen) blijven werken.

Ook hier biedt het achter elkaar leggen van de begrotingen een verhelderend beeld.

In 2013 verwachtte de korpsleiding door vrijwillig vertrekkende agenten een jaar later voldoende afgeslankt te zijn.

In 2014 verschoof dat naar 2015.

En in 2015 gaat de leiding ervan uit dat de politie op zijn vroegst in 2017 voldoende afgeslankt zal zijn.

Volgens de laatste schattingen zijn de personeelskosten in 2017 in totaal 129 miljoen euro hoger dan in 2013 gepland. In de begroting van 2015 is de paniek bijna voelbaar: ‘Het korps wordt naast een stijgende omvang van besparingsdoelstellingen geconfronteerd met een substantiële overbezetting van de operationele sterkte en oplopende sociale lasten. Hierdoor is de structurele betaalbaarheid van het korps in het geding.’

Dus door steeds hardere bezuinigingen dreigt het te grote personeelsbestand onbetaalbaar te worden. Om dat te voorkomen kondigt de korpsleiding extra maatregelen aan: onder andere een vacaturestop voor alle niet-essentiële functies en het verder beknibbelen op overwerk en de inhuur van extern personeel. Daarmee zou de politie al in 2018 een sluitende begroting moeten hebben.

Gaat er dit jaar iets veranderen?

Of dat gaat lukken is de vraag. De politietop heeft de financiën steeds verkeerd ingeschat. Nederlandse Politiebond-voorzitter Han Busker is er behoorlijk cynisch over: ‘Bij iedere tegenslag onderweg neemt de haalbare efficiency-winst op wonderbaarlijke wijze toe.’

De politietop dekt zich in de begroting ook al in: ‘Het risico bestaat dat de inverdieneffecten in tempo en fasering een andere opbrengst kennen.’ In normaal Nederlands: goeie kans dat we de bezuiniging niet op tijd halen.

Dat blijkt ook als je nog verder de cijfers induikt. Hieronder staat drie keer de balans van de politie, met prognoses. Wie ze van 2013 tot 2015 doorneemt, ziet hetzelfde als bij de exploitatie: het wordt van jaar tot jaar somberder. Het eigen vermogen kalft steeds verder af: van 618 miljoen euro in 2013 tot 208 miljoen euro in 2017 (cijfers uit de begroting van 2015).

Nu was het interen op de reserves voor een deel een geplande, politieke doelstelling. Dat geldt niet voor het stijgen van de schulden. In 2013 verwachtte de politie in 2017 457 miljoen euro langlopende schuld te hebben en 850 miljoen euro kortlopende schuld. Samen 1.307 miljoen euro. Inmiddels is de verwachting dat de schulden in 2017 zullen zijn opgelopen tot 2.088 miljoen euro.

De twee weeffouten

Nu hoeven schulden op zich geen probleem te zijn. Als ze gemaakt worden om te investeren in betere ict, zal zich dat waarschijnlijk later uitbetalen. Het punt is echter dat de politie vooral rood gaat staan om de dagelijkse kosten te dekken. Het staat er vrij droog, op pagina 27 van de begroting: ‘Ter dekking van het negatieve resultaat, de onttrekkingen aan het vermogen en investeringen wordt vanaf 2015 het maximale Rekening courant krediet bij het ministerie van Financiën ingezet, waardoor de post Rekening courant MinFin meerjarig op 250 miljoen euro wordt begroot.’

De politie gaat vanaf nu ieder jaar maximaal rood staan bij Financiën. Dat is een opvallende breuk met de Zalmnorm, die voorschrijft dat ministeries tegenvallers oplossen binnen hun eigen begroting.

Dat de politie geld tekort komt, is overigens een oud probleem. Er stonden in het verleden regelmatig regiokorpsen onder curatele. Maar vóór de kredietcrisis bleef de politie altijd doorgroeien, omdat geld uitgeven aan veiligheid het altijd goed doet bij de kiezer. Zo haalde de politie in 2013 defensie nog in als grootste werkgever van Nederland.

Er is geen verband tussen het geld dat Den Haag in de politie stopt en de eisen die aan de politie gesteld worden

Omdat de politie er altijd geld bij kreeg, bleef onderbelicht dat er twee structurele weeffouten in het budget zitten. De eerste: politici en politiechefs denken altijd in termen van meer input, méér agenten dus. Het benodigde budget hobbelde er altijd achteraan.

Een rekenvoorbeeld. De politieke uitspraak ‘er moeten duizend agenten bijkomen voor de handhaving’ betekent dat er 1.390 mensen aangenomen moeten worden. Die duizend agenten kosten 66 miljoen, maar met alle ondersteuning erbij (personeelszaken, ict, chefs) kost het 93 miljoen euro.

Omdat die ‘logistieke staart’ niet werd begroot, kwamen veel korpsen vroeger al geld tekort. Dat was destijds niet zo’n groot probleem. Veel geld bestemd voor ‘blauw op straat’ is in ondersteunend personeel gestoken. Nu de politie moet bezuinigen, wordt dit probleem pijnlijk zichtbaar.

Een tweede weeffout hangt hier nauw mee samen: er is geen verband tussen het geld dat Den Haag in de politie stopt en de eisen die aan de politie gesteld worden. Lees even wat de Rekenkamer in november vorig jaar over de begroting van 2015 schreef: ‘Net als vorig jaar legt de minister van VenJ [Veiligheid & Justitie, BdK] in zijn ontwerpbegroting geen koppeling tussen beleid, prestaties en middelen. Evenmin komt dit terug in het beheerplan, terwijl de minister de Tweede Kamer heeft toegezegd dat hij in het beheerplan van de Nationale politie de link zal leggen tussen beleidsprioriteiten en wat de organisatie daarvoor gaat doen.’

Met als onvermijdelijke conclusie: ‘Vanwege het ontbreken van de koppeling tussen beleid, prestaties en middelen, kan de Tweede Kamer niet controleren in hoeverre landelijke beleidsdoelstellingen voor de politie beslag leggen op de beschikbare middelen.’

Lapmiddelen en echte oplossingen

Een duurzame oplossing voor deze problemen is niet eenvoudig te geven. Het politiebudget met een paar honderd miljoen verhogen zou een optie zijn, maar zo’n aanslag op de schatkist is politiek gezien lastig te verkopen. Bovendien lost dat de weeffouten niet op. Het parlement kan, zoals de Rekenkamer vaststelde, niet controleren wat het verband is tussen beleid, prestaties en middelen bij de politie.

Zolang een echte oplossing uitblijft, kiest de politie voor lapmiddelen. Zo worden er vrijwel geen jonge agenten meer aangenomen: in 2017 stromen nog maar 256 jonge agenten uit de opleiding het korps in – een kwart van wat een paar jaar geleden was gepland. Zo komt de politie snel op het benodigde aantal van 49.500 operationele medewerkers. Tegen een hoge prijs: een snel vergrijzend personeelsbestand dat steeds duurder wordt.

Ook andere recente bespraringen stemmen niet vrolijk. Door gebouwen af te stoten en slimmer werken wil de politie bijvoorbeeld vanaf 2025 zo’n 76,5 miljoen euro per jaar besparen op huisvesting. De Algemene Rekenkamer is alvast een onderzoek begonnen: ‘Deze operatie vindt plaats terwijl de nieuwe Nationale Politie nog verder vorm krijgt en terwijl andere onderdelen van de overheid óók vastgoed willen afstoten. En dat in een ongunstige vastgoedmarkt.’

Onder deze omstandigheden is het begrijpelijk dat de minister niet ingaat op de eisen van de bonden. Alleen al de looneis van 3,3 procent kost 130 miljoen euro extra. Als die eis ingewilligd wordt, zou het begrotingstekort in één klap verdubbelen tot ruim 250 miljoen.

Een van de actievoerende politieauto’s droeg de slogan ‘Van der Steur wees een vent, geef de politie 3,3 procent.’ Ze zijn in ieder geval bij de verantwoordelijke minister.