Franciscus, meer politicus dan paus

VN-leider Ban Ki-moon was er afgelopen dinsdag heel eerlijk over. ‘De reden dat ik naar de paus toekom,’ zei hij tijdens een conferentie over klimaatverandering in het Vaticaan, ‘is dat ik morele steun nodig heb.’

Ban probeert de wereld er momenteel van te overtuigen dat het hoog tijd is om het klimaat te redden. Religieuze leiders, zo stelde hij, kunnen ‘mensen mobiliseren.’ ‘Het is van belang dat mensen en hun leiders uw luide morele stem horen.’

Ban werd op zijn wenken bediend: paus Franciscus voegt dit jaar nog de daad bij het woord. Hij publiceert binnenkort een zogenoemde encycliek - een gezaghebbend theologisch werk, over het belang van zorg voor het klimaat.

Dat belooft een kritische verhandeling te worden. Franciscus beklaagt zich er al een tijd over dat de economie te veel voorrang krijgt boven de zorg voor het klimaat. Dankzij de encycliek zal die boodschap wereldwijd klinken: priesters over de hele wereld gaan Franciscus’ betoog straks gebruiken als inspiratie voor hun preken.

Het belang van de paus

Dat Ban zijn hoop vestigt op de vorst van Vaticaanstad, heeft natuurlijk iets ironisch. Het stadstaatje heeft volgens de laatste telling een schamele 842 inwoners en beslaat 44 hectare. Maar die vorst heeft wel een enorme achterban: zo’n 1,2 miljard mensen.

Bootvluchtelingen op de Middellandse Zee, de Armeense genocide: als hij vindt dat wereldleiders het laten afweten, dan laat hij dat duidelijk blijken

En Franciscus heeft inmiddels bewezen dat hij niet te beroerd is om zijn invloed te gebruiken. Bootvluchtelingen op de Middellandse Zee, de oorlog in Syrië, de Armeense genocide: als hij vindt dat wereldleiders het laten afweten, dan laat hij dat duidelijk blijken. Dan reist hij af naar Lampedusa, om daar onder het oog van talloze camera’s te bidden voor verdronken asielzoekers. Of noemt hij een omstreden genocide bij de naam.

Daarmee is hij misschien wel een van de belangrijkste vredesactivisten van deze tijd. Weinig wereldverbeteraars hebben in ieder geval meer invloed.

Vaak blijft het bij woorden, maar regelmatig maakt het Vaticaan ook echt het verschil. Afgelopen december bijvoorbeeld. Toen maakten de Verenigde Staten en Cuba bekend dat hun verse akkoord over toenadering voor een belangrijk deel te danken was aan Vaticaanse diplomaten. Het Vaticaan had de landen geholpen om nader tot elkaar te komen.

De partijen waren al in gesprek, maar de zaak kwam in een stroomversnelling toen de paus Washington en Havana brieven schreef en zijn hulp aanbood. Het heeft er alle schijn van dat die hulp doorslaggevend was.

Is de paus er voor iedereen?

Heeft het Vaticaan eigenlijk een doelgericht buitenlandbeleid? Nee, zegt Vaticaankenner Stijn Fens. Hij schreef twee boeken over het Vaticaan en werkt nu op de religieredactie van Trouw.

‘Het Vaticaan wil opkomen voor alle mensen van goede wil. Voor vrede. Dat klinkt vaag en flauw, maar het is waar. Kijk maar naar de moeite die Franciscus anderhalf jaar geleden heeft gedaan om de oorlog in Syrië internationaal op de agenda te krijgen. Hij sprak zich toen een aantal keren fel uit tegen militair ingrijpen en riep een dag van ‘gebed en vasten’ uit. Daarmee kwam hij op voor Syrische christenen, maar ook voor alle andere Syriërs.’

Of die gebedsdag ook effect had, is niet duidelijk. Fens: ‘Dat is het probleem bij dit soort initiatieven. Toch denk ik dat Franciscus wel degelijk wat bereikt heeft. De oorlog duurde maar voort. Die dag zette het letterlijk op de agenda.’

Aandacht voor de eigen achterban

Zijn meeste energie steekt het Vaticaan in het bestrijden van geweld tegen christenen. Vallen moslimextremisten in een Nigeriaans dorpje een kerk aan? Lokale priesters geven het door aan hun superieuren, die het weer doorspelen naar Rome. Een Vaticaanse persdienst bericht erover en vaak belandt het binnen een paar uur op Nu.nl of op de website van The Guardian. Weinig organisaties zijn zo effectief in het vragen van aandacht voor de eigen achterban.

Vaticaanse diplomaten en hoge geestelijken gebruiken die berichtgeving vervolgens om christenvervolging aan te kaarten in Brussel of bij de Verenigde Naties, waar het Vaticaan waarnemend lid is. Het effect van hun werk laat zich moeilijk meten. Zeker is dat de kerk een belangrijke rol speelt bij het op de agenda zetten van geloofsvervolging.

Met welke zaken Franciscus en zijn diplomaten zich verder bemoeien, hangt volgens Fens af van wat er op hun pad komt. ‘In Cuba zag hij een kans. De aartsbisschop van Havana, die uiteindelijk de gesprekken leidde, had vier jaar eerder al met de Cubaanse regering overlegd over de vrijlating van meer dan 150 politieke gevangenen.’

Of het Vaticaan momenteel ook betrokken is bij andere concrete projecten, zoals het Cuba-overleg, wil de kerk niet zeggen. Bij de Raad van Europese Bisschoppenconferenties, het schakelpunt van de landelijke kerkbesturen, houden ze de lippen stijf op elkaar. ‘Diplomatiek werkt het beste als dat in stilte gebeurt,’ is alles wat vice-secretaris Michel Remery er over kwijt wil.

Johannes Paulus II, vijand van het communisme

In ieder geval is Franciscus lang niet de eerste paus die zich mengt in de wereldpolitiek. Johannes Paulus II (paus van 1978 tot 2005) bijvoorbeeld, speelde een hoofdrol bij de val van de Sovjet-Unie. Ondanks de vijandigheid van Sovjetleiders, toog de Pool in 1979 naar Krakau om zijn landgenoten een hart onder de riem te steken.

Historici zien het bezoek als een keerpunt in de geschiedenis van het communisme. Toen de paus werd ontvangen door een massa van drie miljoen mensen, was in één klap duidelijk dat de Polen snakten naar een alternatief voor het communisme. Later ging Johannes Paulus vierkant achter een Poolse hervormingsbeweging staan en faciliteerde hij gesprekken tussen die beweging en het Sovjetregime. Uiteindelijk wist die beweging een opstand tegen het regime te veroorzaken en kwamen de bevolkingen van andere Sovjetlanden ook in opstand.

Voor veel landen is het interessant dat de kerk geen economische belangen heeft

Groot was het contrast tussen Johannes Paulus en Benedictus XVI (paus van 2005 tot 2013). ‘Benedictus is een echte theoloog, een professoraal figuur,’ vertelt hoogleraar kerkgeschiedenis Paul van Geest. ‘Diplomatie lag hem niet zo.’ Het hielp ook niet mee dat zijn rechterhand en ‘minister van Buitenlandse Zaken’ Tarcisio Bertone geen diplomaat was. Bertones opvolger Pietro Parolin, de huidige rechterhand van Franciscus, is dat wel.

En nu? Dat er tot in Havana deuren opengaan voor Franciscus en Parolin is geen toeval. De rooms-katholieke kerk is nadrukkelijk geen Europese organisatie meer. Presenteerde ze zich in de afgelopen eeuwen nog als een vertegenwoordiger van Europese belangen, de laatste decennia is ze zich steeds onafhankelijker gaan opstellen.

Met het geseculariseerde Europa heeft het Vaticaan weinig meer gemeen en de tijd dat de paus en de Amerikanen samen streden tegen communisme is ook voorbij. De meeste christenen wonen nu buiten Europa en de Verenigde Staten, in landen als Brazilië, Congo en Zuid-Korea.

Het Vaticaan kan zich dankzij dat internationale karakter ook als onafhankelijk profileren. Cuba hoefde bij de onderhandelingen over het handelsembargo niet bang te zijn dat Vaticaanse diplomaten op de hand van de VS zouden zijn, want de kerk is inmiddels net zo Zuid-Amerikaans als ze westers is. ‘Voor veel landen is het interessant dat de kerk geen economische belangen heeft,’ meent Van Geest. ‘Daardoor wordt ze gezien als onafhankelijk.’

En abortus dan?

Natuurlijk is niet iedereen enthousiast is over de Vaticaanse diplomatieke daadkracht. De kerk gebruikt haar macht net zozeer om een conservatieve politiek te voeren. Critici die de kerk verantwoordelijk houden voor het ontstaan van de aidsepidemie in delen van Afrika, zijn misschien wel erg zwaar op de hand. Maar het valt niet te ontkennen dat het Roomse taboe op anticonceptie een rol speelt bij de verspreiding van geslachtsziekten.

Als het om abortus en euthanasie gaat, is de kerk natuurlijk net zo onvermurwbaar als eerst. Voorbeeld: toen de Franse president François Hollande twee jaar geleden een wet aankondigde die het makkelijker maakte om abortus te plegen, zette de kerk frontaal de aanval in. De massale betogingen - onder meer in Parijs - waren mede georkestreerd door de kerk.

Volgens sommigen heeft de kerk een oneerlijke voorsprong op andere maatschappelijke organisaties. Als enige non-profit stuurt en ontvangt ze ambassadeurs, als enige kan ze diplomaten naar Brussel sturen. De bekendste criticus van de Vaticaanse diplomatie, D66-Europarlementariër Sophie in ’t Veld, pleit er zelfs voor om het Vaticaan zijn diplomatieke status af te pakken.

Gevraagd naar de reden, wijst ze op de ‘vreemde dubbelrol’ die de kerk zou spelen. ‘De enige reden dat het Vaticaan diplomatieke banden heeft met Brussel, is dat het een stukje grondgebied heeft,’ meent In ’t Veld. ‘Maar het is en blijft een kerk. Ik zie niet in waarom we één religie zo’n status toekennen en andere niet.’

Iedere religieuze organisatie moet zich in Brussel registreren als lobbyclub. Daardoor moet duidelijk zijn wie er invloed uitoefent op de besluitvorming. In ’t Veld: ‘De katholieke kerk lobbyt ook, maar doet dat op twee manieren: als religieuze organisatie én als staat. Wanneer een Vaticaanse diplomaat een ontmoeting heeft met een Europarlementariër, is dat een geval van lobbyen, maar wordt het gezien als diplomatiek verkeer.’

Hoe die ongelijkheid er in de praktijk precies uitziet, blijft onduidelijk. Ook na enig aandringen kan In ‘t Veld geen concrete voorbeelden noemen. Van de Vaticaanse aanwezigheid in Brussel gaat vooral een dreiging uit, meent ze. ‘Vaticaanse diplomaten maken heel erg duidelijk hoe de kerk denkt over abortus en euthanasie. Sommige Europarlementariërs zijn daardoor voorzichtiger. Ze durven niet rechtstreeks in te gaan tegen de kerk.’

De grootste mensenrechtenorganisatie ter wereld

Voor In ’t Veld tonen zulke momenten aan dat de kerk ‘geprivilegieerde toegang tot de macht heeft.’ Kerkhistoricus Van Geest ziet niet waar D66 zich druk om maakt. ‘Je kunt Vaticaanstad zijn diplomatieke status echt niet afnemen. De paus is staatshoofd van Vaticaanstad. Daarom wordt zijn kantoor, de Heilige Stoel, al eeuwenlang erkend in het internationaal recht.’

Bovendien is het intrekken van die status ‘wel het stomste dat je kunt doen. Het Vaticaan heeft een extreem goed netwerk: ambassadeurs in bijna tweehonderd landen, maar natuurlijk ook bisschoppen, priesters, monniken, leken en personeel van allerlei katholieke hulporganisaties. Geen enkele organisatie is wereldwijd zo breed en diep vertakt.’

Van Geest: ‘Neem Syrië: veel plaatsen zijn zo afgesloten van de buitenwereld dat het moeilijk is om te weten wat zich daar afspeelt. Voor een deel zijn we afhankelijk van priesters en andere mensen die voor kerkelijke organisaties werken. Zij houden hun bisschoppen en collega’s in het buitenland op de hoogte. Die spelen het weer door naar Rome.’ Voor overheden is zulke informatie enorm kostbaar. Talloze landen maken er gebruik van.

De macht van het Vaticaan is paradoxaal, vindt Van Geest. ‘De Romeinse Curie, het bestuursapparaat van de kerk, stelt getalsmatig niks voor. Ze bestaat uit een paar honderd priesters. Tegelijk is Franciscus een van de invloedrijkste mannen op aarde. Zijn stem wordt over de hele wereld gehoord. Noem mij één mensenrechtenorganisatie met een groter bereik.’