Een alternatieve geschiedenis van China in ruim 300 fotoboeken

De beelden lijken uit twee verschillende werelden te komen. Links een rustig vissersdorp aan de Yangtzerivier, rechts een spectaculaire skyline met een van de hoogste televisietorens ter wereld. Toch zat er tussen het nemen van de linker- en rechterfoto hieronder minder dan twintig jaar.

Het indrukwekkende beeld komt uit een van de honderden fotoboeken die langskomen in The Chinese Photobook. Het vijfhonderd pagina’s dikke fotoboek óver Chinese fotoboeken is het resultaat van meer dan acht jaar verzamelen door het Nederlandse fotografenduo Ruben Lundgren en Thijs Groot Wassink in samenwerking met Martin Parr, de beroemde Britse fotograaf en fotoboekenverzamelaar. Veel van de besproken boeken zijn nooit buiten China te zien geweest.

Naast de beelden zelf, bevat het boek de verhalen achter de foto’s. Zo was fotografie een gevaarlijke bezigheid voor fotograaf Xu Xixian, de fotograaf van de linkerfoto van Pudong. Tijdens de Culturele Revolutie zat hij jarenlang gevangen op een eilandje in de Yangtze vanwege zijn collectie landschapsfoto’s. Dat hij ze uit voorzorg had verbrand, maakte niet uit. Het was een tijd waarin de staat een monopolie had op het produceren van beeld. Foto’s maken was ‘bourgeois’ en ‘anti-revolutionair.’

Nadat hij vrijkwam, kocht Xu een nieuwe camera en ging hij verder met het documenteren van zijn geboortestad. Jaren later nam zijn zoon Xu Jianrong foto’s op exact dezelfde locaties, ditmaal zonder gevaar voor zijn eigen veiligheid. Het is een van de vele verhalen uit het boek.

Een fotoboek over fotoboeken. Saai?

Met zo’n 500 miljoen smartphonegebruikers zou China nu weleens het meest fotograferende land ter wereld kunnen zijn. Maar onder jongeren is er weinig belangstelling voor geschiedenis ervan. ‘Wat saai,’ kreeg fotograaf Ruben Lundgren, die ik sprak in Beijing, vaak te horen als hij Chinese vrienden vertelde dat hij fotoboeken verzamelde. Lundgren, die in Beijing woont, struinde jarenlang Chinese boekenmarkten en websites af voor de verzameling.

Een fotoboek over fotoboeken. Dat klínkt ook behoorlijk saai. Toch blijkt er veel belangstelling voor het project te zijn in Europa, de VS en China, waar een (gecensureerde) Chinese vertaling uitkomt. Lundgren hoopt Chinese fotografen door middel van het boek een nieuwe kijk te bieden op zowel hun fotografie als op de geschiedenis van het land. Voor westerse lezers is het daarnaast ook nog ‘een gelegenheid om wat algemene kennis over China op te doen,’ aldus Lundgren.

Maar wat zeggen die beelden dan? En welke verhalen zitten daarachter? Ik selecteerde een aantal foto’s uit The Chinese Photobook.

1. Vroege fotografie (1900-1949)

Deze foto’s behoren tot de allereerste luchtfoto’s van China. De beelden zijn in 1902 geschoten door een groep Franse ingenieurs. Ze maakten met hun luchtballonnen en camera’s deel uit van een buitenlandse troepenmacht die naar China was gestuurd om de zogenoemde Bokseropstand de kop in te drukken. De van boven gemaakte beelden tonen het dagelijks leven in Chinese steden, maar ook de verwoestingen na de opstand.

De luchtfoto’s werden uiteindelijk gebundeld in een fotoboek. Net als veel verzamelboeken uit die tijd (bijna altijd gemaakt door westerse fotografen), tonen ze een vrij exotisch beeld van China. Maar al snel werden ook binnen de Chinese elite fotografen actief en zie je andere beelden opduiken. Neem dit jaarboek van The Peking Light Society, met daarin deze schattige kattenfoto uit 1929.

2. Mantsjoerije en de Sino-Japanse oorlog (1931-1945)

The Chinese Photobook wijdt een apart hoofdstuk aan de veertien jaar dat Japan een deel van Noord-China bezette en er de staat Mantsjoerije stichtte.

Japan was destijds verreweg het modernste land van Azië en stond bekend om zijn goede design en fotografie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het land veel bezig met het uitdragen van een positief beeld van de oorlog. Daar hoorde ook een nieuwe vorm van propaganda bij. Zo werden er van elke gewonnen slag kleine fotoboekjes gemaakt en verspreid. Dit beeld komt uit Manchukuo: An Epic, een propagandawerk uit 1943 dat in vijftien talen verscheen.

China leerde hier weer van. Hieronder zie je hoe een Chinese uitgever, duidelijk geïnspireerd door het innovatieve Japanse ontwerp, een tegenversie maakt waarin juist de Japanse verwoestingen in Noord-China duidelijk zichtbaar zijn.

3. Het nieuwe China (1945-1966)

Na de Tweede Wereldoorlog brak in China een hevige burgeroorlog uit tussen de nationalisten en de communisten. In 1949 eindigde die in een overwinning voor de communisten en de oprichting van de socialistische Volksrepubliek China.

Propaganda speelde een belangrijke rol in de creatie van Mao Zedongs volksrepubliek. Zo belangrijk dat de staat de grootste uitgever van fotoboeken werd. Waar propaganda eerst bestond uit goedkope pamfletjes gedrukt op de persen die de Japanners hadden achtergelaten, werden nu door het hele land foto’s verspreid van de successen van de jonge republiek: bruggen, fabrieken, of een gloednieuw treinstation.

Wat opvalt is de aandacht voor vrouwen, werkend aan de opbouw van hun land op de velden of in de fabrieken. Hele fotoboeken worden er gewijd aan vrouwelijke arbeiders, die volgens Mao Zedong ‘de halve hemel omhoog hielden.’

4. Staatspublicaties (1966 tot nu)

Tijdens de Culturele Revolutie bereikte de rol van propaganda en censuur een hoogtepunt. Bezit van boeken die verboden informatie bevatten, was levensgevaarlijk. Toen Mao’s rechterhand Lin Biao in 1971 uit de gratie viel, moesten alle bezitters van het boek Voorzitter Mao is de rode zon in ons hart ervoor zorgen dat Lin van alle foto’s verdween. Lundgren verzamelde een hele stapel en zag hoe mensen zelf hun boeken censureerden. Door Lin zwart te maken, uit het boek te knippen of simpelweg een kruis op de foto te zetten.

Alle publicaties waren in handen van de staat. Dat betekende niet dat fotoboeken enkel over politiek gingen. China moest een gezonde, sterke bevolking krijgen en daarom werd er ook veel aandacht besteed aan onderwijs over gezondheid en persoonlijke hygiëne, maar ook aan sport. Deze voetbalboekjes komen uit 1974.

5. Renaissance van de Chinese fotografie (1979 - nu)

Niet lang na de Culturele Revolutie en het overlijden van Mao Zedong, begon China te experimenteren met radicale economische hervormingen. China - hoewel nog altijd socialistisch in naam - ging op weg naar een markteconomie.

Eindelijk was er ook weer meer ruimte voor fotografie. Er ontstonden fotogenootschappen (zoals voor 1949 gewoon was) en The April Photographic Society organiseerde in 1979 de eerste onafhankelijke fototentoonstelling in een park in Beijing. De tentoonstelling, met werk van 51 fotografen, was gratis en trok duizenden bezoekers per dag. Na tientallen jaren propaganda, was er eindelijk ruimte voor niet-politieke fotografie: zwemmende kinderen, experimentele close-ups, natuur en natuurlijk kittens.

De tentoonstelling vormde het begin van een publicatiestroom die nog altijd voortduurt. Toch is zelf fotoboeken uitgeven nog altijd illegaal. Zo werd NUDE, een boek waarin fotograaf Ren Hang een eigen wereld creëert voor zichzelf en zijn vrienden, gedrukt in een printwinkeltje na sluitingstijd.

6. De rest van de wereld over China

China is een populaire bestemming voor buitenlandse fotografen. Maar waar richten zij hun lens op? En waarom? Dit laatste hoofdstuk staat vol spectaculaire beelden van steden en fabrieken, maar ook vol intieme portretten. Zo redde de Franse fotograaf Thomas Sauvin een half miljoen fotonegatieven die voor hun zilvernitraat gerecycled zouden worden. Hij selecteerde daaruit foto’s rond bepaalde thema’s en maakte er uittrekbare boekjes van.

Het lukt niet veel publicaties over China om zowel binnen als buiten het land een levendige discussie op gang brengen. The Chinese Photobook doet dat wel. Zo schreef het Chinese tijdschrift The Outlook Magazine dat het boek ‘door de officiële geschiedschrijving bezette herinneringen kan vernieuwen en aanvullen.’

Eerdere besprekingen van fotoboeken: