De comeback van Europa’s laatste dictator (als zelfbenoemde vredesduif nog wel)

De naam is veelzeggend: het Onafhankelijkheidspaleis. Het is het gloednieuwe onderkomen van de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko in de hoofdstad Minsk. Gesloten voor publiek, met overal camera’s aan een hek dat met punten is afgewerkt. Voor de zekerheid steekt de bewaker zijn hoofd buiten zijn hokje om te kijken naar de bezoeker die eenzaam het verblijf bestudeert.

Behalve de schoonmakers loopt er niemand rond. Hoe anders was dat ruim drie maanden geleden. Toen had Loekasjenko de volle aandacht. In zijn paleis aan de Weg van de Overwinnaars onderhandelden de Franse, Duitse, Russische en Oekraïense leiders over vrede in Oost-Oekraïne. Na zestien uur overleggen was het Minsk II-akkoord geboren.

Drie maanden later is het bestand broos en zijn de verhoudingen nog altijd kil. Westerse leiders kwamen niet opdagen bij de overwinningsparade van 9 mei in Moskou, waar Rusland het einde van de Tweede Wereldoorlog vierde. De Franse president François Hollande ziet af van de verkoop van twee oorlogsschepen aan Moskou. Rusland verdenkt de Verenigde Staten ervan uit te zijn op een oorlog en andersom. De Oekraïense president Petro Porosjenko en Poetin kunnen elkaar niet luchten of zien.

En Loekasjenko? ‘Van alle wereldleiders heeft hij als enige gewonnen,’ concludeert Loekasjenko-criticus, dichter en voorzitter van de Wit-Russische tak van de internationale schrijversbond PEN Andrej Chadanovitsj (42) tijdens een wandeling naar het Plein van de Overwinning. ‘Het vredesoverleg was goed voor zijn pr in het Westen. Naar zijn eigen bevolking kan hij zich etaleren als de man die vrede brengt. Dat komt hem goed uit met het oog op de presidentsverkiezingen in november.’ Want zelfs Loekasjenko heeft de gunst van het volk nodig.

Een ‘dictator’ als vredesduif

De Europese Unie ziet Loekasjenko, bijnaam: ‘de laatste dictator van Europa,’ opeens weer staan. Dat is weleens anders geweest. Tijdens de, in westerse ogen vervalste, presidentsverkiezingen van 2010 werden oppositieprotesten nog hard neergeslagen en belandden oppositieleiders in de gevangenis.

Poetin zou Loekasjenko de opdracht hebben gegeven om de onderhandelingen te beginnen

Die ‘dictator,’ sinds 1994 aan de macht, positioneert zich nu opeens als vredesduif. Loekasjenko ontving zijn buitenlandse gasten in februari met bloemen, brood en zout, een traditioneel welkomstgebruik in Wit-Rusland. Merkel en Hollande zien in de zestigjarige president een bemiddelaar tussen Oekraïne en Rusland, zegt politicoloog Andrej Ljachovitsj (44) in een café. Maar Poetin zou Loekasjenko de opdracht hebben gegeven om de onderhandelingen te beginnen. Zo kon de Russische president makkelijker toenadering zoeken tot de andere landen zónder gezichtsverlies te lijden.

Wit-Rusland (9,6 miljoen inwoners) was geen onlogische keuze voor het vredesoverleg. Porosjenko hoefde niet naar Moskou te vliegen, Poetin kon Kiev ontlopen, het Westen hoefde niet naar Moskou (een teken van zwakte) en de pro-Russische separatisten konden Kiev uit de weg gaan.

Minsk is sindsdien een Europese gesprekspartner geworden. Eurocommissaris voor Uitbreidingsonderhandelingen Johannes Hahn vloog naar de Wit-Russische hoofdstad en vandaag en morgen ziet EU-voorzitter Letland de Wit-Russen maar al te graag aanschuiven voor een top met het Oostelijk Partnerschap, een samenwerkingsverband tussen de EU en zes voormalige Sovjetrepublieken: Wit-Rusland, Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië en Oekraïne. Het Oostelijk Partnerschap moet de economische en politieke relaties tussen de EU en deze zes landen verbeteren.

En Loekasjenko? Die heeft baat bij rust in de regio, legt Aleksandr Sjatko (51), vicevoorzitter van Belaja Roes, een maatschappelijke organisatie die met 153.000 leden Loekasjenko’s beleid steunt, in zijn werkkamer uit. Een ruimte waar een portret van de Wit-Russische leider, een rimpelloze, jonge versie, niet ontbreekt. ‘Niet alleen voelen we ons verbonden met Oekraïne - we hebben familie in Kiev, Donetsk en Loehansk -, onze handel lijdt ook onder de oorlog.’

‘Ach, de Europese Unie stelt niet veel voor’

Maar heeft Wit-Rusland echt interesse in het Oostelijk Partnerschap waarover vandaag en morgen wordt gepraat? Is Loekasjenko’s vredesinzet bedoeld om in het reine te komen met het Westen? ‘Natuurlijk willen we goede banden hebben met de Europese Unie. We zijn geïnteresseerd als westerse landen in ons investeren, maar we laten ons niet dicteren.’ Sjatko hekelt de dubbele standaard van het Westen. ‘Waarom zeuren jullie bij ons over de doodstraf, maar niet bij de Verenigde Staten? En hoezo is hij een dictator? Loekasjenko is als de vader van een gezin. Hij neemt de beslissingen.’ Laconiek laat hij erop volgen: ‘Ach, de Europese Unie stelt niet veel voor, op Duitsland na dan misschien. De Verenigde Staten, Rusland en China zijn de grote wereldspelers.’

Waarom zeuren jullie bij ons over de doodstraf, maar niet bij de Verenigde Staten?

Dat blijkt drie maanden na Minsk II, schuin aan de overkant van het Onafhankelijkheidspaleis. Tijdens een forum van de Euraziatische Unie, een economisch verbond tussen Rusland, Kazachstan, Wit-Rusland en Armenië naar het voorbeeld van de Europese Unie, valt het woord Europa nauwelijks. De Wit-Russische en Kazachse sprekers - grijze mannen in te wijde pakken - verwelkomen het nieuwe lid Kirgizië en roemen China en Vietnam als zakenpartner. Gloedvol praten ze over de potentie van de nieuwe unie, die per 1 januari dit jaar in werking trad.

De dertigjarige Wit-Russische ambtenaar Artoer Ivanjoesjin gelooft in het project, laat hij optimistisch weten in de pauze. De unie past bij Wit-Rusland. ‘We staan cultureel, economisch en mentaal dicht bij Rusland en die andere landen. Meer dan met Europa. Maar we staan open met elk land samen te werken.’

Loekasjenko wil Poetin op afstand houden

De Euraziatische Unie is ontstaan op initiatief van Poetin. Met de unie is de Russische president, die droomt van een handelszone van Lissabon tot Vladivostok, uit op een Sovjet-light, menen zijn critici, om zo het Sovjetrijk te doen herleven. Oekraïne had ook mee moeten doen, maar sloeg het westerse pad in.

Ook Loekasjenko houdt afstand tot Moskou. Hij is geschrokken van de Russische annexatie van de Krim vorig jaar, denkt politicoloog Ljachovitsj. Russische nationalisten dromen van een eenheidsstaat met Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne. Dat betekent het einde van Loekasjenko’s macht.

Waar Loekasjenko’s supporters het overleg in Minsk en de gesprekken met Merkel en Hollande zien als een poging om de regio vreedzaam te stabiliseren, menen Ljachovitsj en oppositielid Joeri Choebarevitsj (37) dat de president er juist op uit is Rusland op afstand te houden.

‘Europa respecteert de onafhankelijkheid van landen,’ zegt de eerste. ‘Dat weet Loekasjenko. Door zich in te zetten voor vrede kweekt hij goodwill bij de Oekraïense bevolking en bij Kiev, dat als een advocaat kan pleiten voor de Wit-Russische zaak.’

Laveren tussen Oost en West

Op het hoofdkantoor van de Beweging voor Vrijheid, waarvan Choebarevitsj vicevoorzitter is, zegt hij: ‘De EU geeft met de onderhandelingen een signaal af aan Moskou dat ze Wit-Rusland niet in de Russische invloedssferen laat.’

Loekasjenko hoopt op meer dan alleen steun van het kritische Westen, denkt Ljachovitsj. Namelijk dat het zwijgt over mensenrechten. Des te makkelijker pakt Loekasjenko in november de verkiezingszege.

Het spel van behoedzaam balanceren tussen Oost en West beheerst de president als geen ander. Dat doet hij sinds hij aan de macht kwam. Het zit in zijn genen, zegt Ljachovitsj. Hij moet voorzichtig laveren om de onafhankelijkheid van Wit-Rusland, en daarmee zijn macht, te behouden. Poetin waardeert het niet als hij te veel leunt naar het Westen. Zie de gebeurtenissen in Oekraïne. Laat Loekasjenko zich te veel inpalmen door het Kremlin, dan verliest hij de controle over zijn eigen land.

Daarom erkent Loekasjenko de inname van de Krim niet, vertelt Ljachovitsj. Tegelijkertijd probeert de president Moskou niet tegen zich te krijgen. Eind april verkondigde Loekasjenko dat hij niet het oranje-zwarte Sint-Jorislintje, het symbool van de Sovjetoverwinning op nazi-Duitsland, maar ook dat van de pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne, zou dragen op 9 mei, de dag dat de Wit-Russen net als de Russen de overwinning vieren van de Tweede Wereldoorlog. Het lintje prijkt ook op de revers van Poetin. Maar op 9 mei droeg Loekasjenko toch het oranje-zwart, in combinatie met een rood-groen lintje, de nationale kleuren. Zo gaf hij blijk van loyaliteit aan het Kremlin, stelt Ljachovitsj. Het klinkt futiel, zo’n gedoe om een lintje, maar momenteel laat het wel/niet dragen van het Sint-Joristeken zien aan welke kant je staat.

Hoe gaat dit verder?

Dat Loekasjenko zich bij de Europese Unie voegt, lijkt haast onvoorstelbaar. Wit-Rusland, dat in een economisch crisis verkeert, profiteert van korting op Russisch gas. Bovendien zegt Moskou ‘not amused’ te zijn over de top in Riga met de voormalige Sovjetlanden. Loekasjenko reist niet af naar Riga. Was dat wel gebeurd, dan zou dat een serieus signaal zijn geweest richting Poetin.

Wit-Rusland ligt binnen de Russische invloedssfeer. Dat valt met het blote oog snel te merken. Op straat in Minsk, waar het centrum is ondergedompeld in Stalinarchitectuur, is geen schreeuwerige westerse reclame te zien. De metrostellen in de hoofdstad komen uit Rusland. In het staatswarenhuis tonen de televisieshowmodellen een serie op een Russisch kanaal. Op straat, in winkels en thuis klinkt bijna overal Russisch, samen met het Wit-Russisch de officiële voertaal.

Loekasjenko’s hart ligt bij de Sovjet-Unie. Hij runt zijn land op basis van het Sovjetmodel. Met staatsboerderijen en traktor- en vrachtwagenfabrieken in overheidshanden. De president spreekt Russisch. De KGB heet nog altijd KGB. Een dertigjarige kledingontwerpster wil niet met haar naam in dit artikel komen en ook niet over politiek praten. ‘Jij bent niet dom. Je weet hoe dit land in elkaar steekt.’

Maar Wit-Rusland is geen Noord-Korea. De supermarkten liggen vol westerse producten. Er staan rijen voor de kassa’s van de McDonald’s. De Wit-Russen zijn beretrots op de mobiele chat- en beldienst Viber en het computerspel World of Tanks, beide ontwikkeld in het Hi-Tech Park buiten Minsk. Internationale ondernemingen als Philips, Microsoft en Google doen zaken met de bedrijven van het technologiecentrum.

De Wit-Russen vinden zichzelf beter af onder Loekasjenko, hoewel ze kritiek op hem hebben. Ze weten dat in Poetins Rusland de wegen slechter zijn, de misdaad floreert en oligarchen zich verrijken. Om over de chaos en oorlog in Oekraïne nog maar te zwijgen. De Wit-Rus krijgt zijn pensioen en salaris, de Wit-Rus kan melk en brood kopen. En wie zegt dat een ander het beter doet dan Loekasjenko?

Is deze leider dan inderdaad de winnaar van het Oekraïneconflict, zoals dichter Chadanovitsj concludeert? Politicoloog Ljachovitsj moet het allemaal nog maar zien. ‘Loekasjenko maakt gebruik van de situatie, maar het spel is nog niet afgelopen. Rusland houdt zich nu bezig met Oekraïne, maar de Russische nationalisten willen meer. Het conflict in Oekraïne kan nog alle kanten op.’ Loekasjenko zal als een acrobaat de kunst van het balanceren moeten blijven uitoefenen om zijn troon in het Onafhankelijkheidspaleis veilig te stellen.