Er is geen enkel bewijs dat de Nederlandse kabels zijn afgetapt

De verwachtingen waren hooggespannen. Gistermorgen zou de Oostenrijkse parlementariër Peter Pilz brisante informatie openbaren over afluisterpraktijken in Nederland. Het zou gaan over het aftappen van Nederlandse internetkabels door de Duitse inlichtingendienst BND in samenwerking met de NSA. ‘Tientallen Nederlandse kabels zijn afgetapt,’ had hij vorige week al aangekondigd. Tijdens een speciaal ingelaste persconferentie in het Europees Parlement, georganiseerd door het Nederlandse Europarlementslid Judith Sargentini, zou Pilz met meer details en feiten komen.

Afgaande op de nieuwsberichten, waren die bewijzen nogal overtuigend. Een selectie:

• ‘NSA en BND tapten Nederlands internet wel degelijk af.’ (The Post Online).
• ‘Vrees voor economische spionage via taps KPN.’ (RTL Nieuws)
• ‘Duitsers tapten tientallen internetverbindingen KPN af.’ (Voorpagina NRC Handelsblad)

De consequenties die politici aan Pilz’ onthullingen verbonden, logen er dan ook niet om.

‘Het is idioot dat Duitsland NL verbindingen aftapt in opdracht van NSA,’ tweette GroenLinks-Kamerlid Linda Voortman, vlak voordat zij een Kamerdebat aanvroeg. ‘NL moet Dld ter verantwoording roepen.’

Judith Sargentini noemde het ‘onacceptabel als andere landen binnen Nederland spioneren.’

Wij waren gisteravond en vandaag in Brussel en bezagen de opwinding met stijgende verbazing.

De onthullingen van Peter Pilz hebben namelijk vooral vragen opgeroepen. Er zijn nauwelijks nieuwe feiten aan het licht gebracht. En de stevige uitspraken over ‘aftappen’ van ‘71’ Nederlands kabels, waarvan 70 door KPN, zijn gebaseerd op aannames. Niet op feiten.

We weten niet of er Nederlandse kabels zijn afgetapt, we weten niet wat er eventueel afgetapt zou zijn én we weten niet van wie de data zijn die afgetapt zouden kunnen zijn. Daarnaast is er geen enkel idee over de schaal van het aftappen.

Uitspraken over ‘economische spionage’ of ‘massasurveillance’ zijn dus op zijn best prematuur te noemen.

Dat betekent niet dat de thematiek die Pilz agendeert - Europese lidstaten die elkaar bespioneren en de VS daarbij dienstbaar zijn - niet belangrijk is. Wel is het daarbij van belang om zin en onzin van elkaar te scheiden. Daartoe deze factcheck.

Wat weten we zeker?

Peter Pilz heeft een document waarop ruim duizend transitkabels staan. Dat zijn internationale internetkabels die vanuit verschillende landen over Duits grondgebied lopen. Circa 250 van die kabels zijn geel gemarkeerd op het document. Achter 70 van die markeringen staat ‘KPN Netherlands.’ Dat kan betekenen dat KPN de eigenaar van de kabel is, de huurder van die kabel is, of de provider is van de data die erdoorheen stromen.

Het document zelf is niet op authenticiteit geverifieerd.

Ook bekend is dat er een officiële afspraak bestaat tussen de BND en Deutsche Telekom (DT), waarin staat dat DT het internationale dataverkeer aftapt voor de BND. De Duitse dienst heeft een aparte ruimte bij DT in Frankfurt, waarvandaan een selectie van de onderschepte data naar een gemeenschappelijke analyse-unit met de NSA werd gestuurd, de Joint Sigint Activity (JSA) in het Duitse stadje Bad Aibling. Deze JSA is in 2012 opgeheven.

Wat claimt Pilz?

Pilz claimt dat dit document een prioriteitenlijst is van de NSA. De NSA wilde meer kabels die door Frankfurt liepen aftappen dan de capaciteit van de Duitse geheime dienst toestond. Rond 2005 zou de NSA daarom hebben kunnen aangeven welke lijnen per se afgetapt moesten worden.

Vervolgens is deze lijst terechtgekomen bij Deutsche Telekom, dat de taps heeft uitgevoerd. De data zouden via de BND aan de NSA zijn gegeven. De Amerikaanse betrokkenheid bij de lijst is aannemelijk, maar staat niet onomstotelijk vast.

De data waar het hier over gaat, zouden zijn vergaard als onderdeel van operatie-Eikonal, die in 2004 is gestart en in 2008 is stopgezet.

Wat weten we over het aftappen van de kabels door de BND en de NSA?

Er staan 31 Europese landen op de prioriteitenlijst en het valt meteen op dat KPN - en daarmee Nederland - met 71 van de ruim 250 kabels oververtegenwoordigd is.

Operatie-Eikonal heeft bestaan. De NSA kon aangeven waar het naar zocht in de data: dit zijn de zogenoemde ‘selektors:’ bijvoorbeeld e-mailadressen, ip-adressen, namen, telefoonnummers.

Bekend is ook dat de NSA tijdens operatie-Eikanol interesse had voor bepaalde bedrijven (zoals EADS), Europese instanties, parlementariërs en Europese overheidsdiensten. We weten ook dat de BND niet goed bijhield of de Amerikaanse zoektermen binnen de afspraken vielen die waren gemaakt. In 2013 bleek uit twee onderzoeken dat de NSA in Duitsland data kregen die het eigenlijk niet had mogen hebben.

Wat weten we niet?

Er zijn vooralsnog geen bewijzen dat de Nederlandse kabels ook daadwerkelijk zijn afgetapt. Het enige wat Pilz naar buiten heeft gebracht, is een lijst met kabels. Dit zou ook gewoon een lijstje kunnen zijn, een overzicht, of iets heel anders.

Sterker, we weten niet eens zeker of het verkeer op de kabels van KPN daadwerkelijk afkomstig is uit Nederland, of Nederland als bestemming had. Omdat het transitkabels zijn, kan het verkeer ook uit een ander land komen en via Nederland naar Frankfurt en verder zijn gegaan.

We weten ook niet wie daadwerkelijk van de kabels gebruikmaken. Het zijn waarschijnlijk zogenoemde SMT-1-kabels, die tegenwoordig weinig meer worden gebruikt. Die kabels worden opgedeeld in verschillende kanalen die meestal, maar niet altijd, ‘dedicated’ zijn. Dat betekent dat slechts één bedrijf of organisatie de kabel gebruikt. Daarom klinken er nu geluiden over economische spionage. Die claim is op basis van de aangeleverde documenten en de kenmerken van dit soort kabels niet te maken.

Het zou ook kunnen dat deze kabels of delen daarvan gebruikt worden door andere providers dan KPN. Hypothetisch voorbeeld: een Braziliaans telecombedrijf dat ruimte koopt om data door KPN-kabels te kunnen vervoeren.

Is er dan helemaal niets afgetapt?

Ja, waarschijnlijk wel. Peter Pilz heeft een e-mail van 3 februari 2005 waarin een medewerker van Deutsche Telekom aan de BND laat weten dat er een STM-1-kabel vanuit Luxemburg is doorgeleid en dat vier kanalen onderschept kunnen worden. Ook staat in de mail dat er een week later nog een STM-1-kabel wordt doorgeleid.

Er is bij deze twee kabels geen verband met Nederland of KPN. De e-mail is niet gecontroleerd op authenticiteit.

Wat weten we niet?

We weten niet of dit soort e-mails ook bestaan voor de kabels van KPN. En of het verkeer op de kabels die genoemd staan in de prioriteitenlijst daadwerkelijk is onderschept, laat staan voor hoe lang. Het is ook onbekend of alle STM-1 kabels zijn afgetapt, of alleen een paar specifieke kleinere kanalen in zo’n kabel.

Heel belangrijk: we weten ook niet of hier nu sprake is van bulksurveillance, waarbij de data van heel veel mensen ongericht worden onderschept. De focus op heel specifieke kabels, of zelfs op specifieke kanalen, zou ook kunnen betekenen dat er juist sprake is van gerichte surveillance.

Wat nu?

Er zijn een paar partijen die meer helderheid kunnen geven in deze zaak.

Allereerst: KPN. Het Nederlandse telecombedrijf startte direct een onderzoek naar de lijst van Pilz. Wat is de betekenis van die lijst? Om welke kabels gaat het? Wat voor data stroomden erdoorheen? Wie was de eigenaar? De vraag óf de kabels ook daadwerkelijk zijn afgetapt, zal KPN hoogstwaarschijnlijk niet kunnen beantwoorden, aangezien het vermeende aftappen in Frankfurt plaats heeft gevonden. En als blijkt dat klanten van KPN doelwit van spionage waren, is het maar de vraag of KPN dat kan of wil openbaren.

Daarnaast kan het Nederlandse parlement bij minister Ronald Plasterk (PvdA, Binnenlandse Zaken) aandringen op meer onderzoek. In een brief aan de Kamer liet de minister eerder deze week weten dat hij navraag zou doen bij de Duitse autoriteiten. De vraag is wel óf de Duitse collega van Plasterk hier openheid over zal geven aan zijn Nederlandse ambtsbroeder.

Die politieke druk is nodig. Deze onthulling toont nog maar eens aan dat met de publicatie van een aantal spannende documenten je nog geen duidelijkheid hebt over wat er aan de hand is. Een lijst met kabels en een mail uit 2005 vertellen iets over een mogelijke samenwerking en iets over technologische infrastructuur. Maar de conclusies die sommige politici en journalisten eraan verbinden, kloppen feitelijk niet. Dat staat het broodnodige debat in de weg. Als essentiële context ontbreekt, wordt niemand echt wijzer en krijgen we geen antwoord op de vele vragen die nog open staan.