Train je belangstellingsspier en word een betrokkener mens

De zenuwtrek rond mijn mond, mijn wenkbrauwen die onwillekeurig omhoog gaan. Het meisje imiteert me genadeloos. Twee lange minuten staan we in stilte tegenover elkaar.

We doen deze oefening bij een avond van de Social Muscle Club in Berlijn. In een zaaltje van een oude fabriek waarin nu allemaal culturele organisaties zitten, is een man of twintig bij elkaar gekomen voor een practice onder leiding van twee hipsters uit Bristol.

Interessant, denk ik de eerste minuten. Maar als we elkaar daarna moeten imiteren terwijl we een tekst over Joan Collins voorlezen, de op een scherm geprojecteerde actrice van Dynasty moeten nadoen en de opdracht krijgen iemand te spiegelen die Collins nadoet enzovoort enzoverder, gaan mijn lippen en wenkbrauwen steeds driftiger trekken.

Het lichaam is de spiegel van de ziel, leggen de organisatoren achteraf uit. Door heel precies naar andermans expressie te kijken en die te spiegelen, kun je dichter bij iemand komen. Zelf voel ik eerder een onoverbrugbare afstand en heb ik het idee vooral mijn irritatiespieren en niet mijn sociale spieren getraind te hebben.

’s Middags hadden twee initiatiefneemsters van de Social Muscle Club nog zo mooi uitgelegd wat hun idee is. Door onze sociale spieren te trainen - de belangstellingspier, de betrokkenheidsspier, de spring-over-je-schaduwspier, de laat-het-gaanspier - kunnen we diepere relaties ontwikkelen.

En ja, wat zij doen mag je beschouwen als een kunstvorm, vinden de theatermaaksters. Want hun sessies vinden plaats in een geënsceneerde omgeving, waarbij ze gebruikmaken van theatrale technieken. ‘Kunst is voedsel van de ziel,’ zegt een van hen. Ze voelen zich onderdeel van een beweging die op zoek is naar een betere manier van samenleven.

In de dagen dat we in Duitsland vertoeven, treffen we verschillende kunstenaars met een activistische inslag. Ze zien hun werk als manier om sociale verandering teweeg te brengen.

Slagen ze daar ook in?

Een begrafenis als kunst

Op een grote begraafplaats aan de rand van Berlijn wordt deze ochtend een 34-jarige Syrische vrouw begraven. Ze is samen met haar dochter verdronken bij Lampedusa. Haar andere drie kinderen en haar man, die het voor hun ogen zagen gebeuren, hebben asiel aangevraagd in Duitsland.

Dit is geen gewone begrafenis. Ze is georganiseerd door Das Zentrum für Politische Schönheit. Dat is naar eigen zeggen een ‘stormtroep voor moralistische schoonheid, politieke poëzie en menselijke groothartigheid.’ Ze beschouwen zichzelf als ‘een innovatieve incubator voor politieke actiekunst.’ Kunst moet in de ogen van de initiatiefnemers pijn doen, irriteren en weerstand oproepen.

Ongemakkelijk maakt het de begrafenis zeker. ‘Dit is geen theater,’ zegt een van de organisatoren, de 29-jarige Stefan Pelzer. ‘Deze vrouw, die uit pure doodsangst op de vlucht was, is vermoord. De muur rond Europa, zogenaamd het continent van de mensenrechten, is zo hoog dat ze geen alternatief had.’ De daders, zegt de activist, zijn de Schreibtischmörder in Brussel (van de Europese Unie) en Berlijn (van zijn eigen regering).

Zij is in de zee verdronken. Onze samenleving verdrinkt in onverschilligheid en racisme

‘Ik ben hier om een mens waardig te begraven,’ zegt de imam bij het graf. ‘Zij is in zee verdronken. Onze samenleving verdrinkt in onverschilligheid en racisme.’

Maar is dit een waardige begrafenis? Tientallen journalisten zijn erop afgekomen, die zich met camera’s en notitieboekjes rondom de activisten verdringen en over de verse graven banjeren. Dat de organisatoren roetvegen op hun gezicht hebben, draagt bij aan het gevoel van goedkoop theater.

En toch is het echt, bezweren ze. Ook Duitse journalisten die we het vragen, zeggen dat de organisatie werkelijk lijken van verdronken vluchtelingen naar Duitsland heeft getransporteerd. Politici reageren verontwaardigd. ‘Ik heb alle begrip voor de woede van de activisten over de duizenden vluchtelingen die in de Middellandse Zee zijn verdronken,’ zegt de sociaaldemocratische staatssecretaris Aydan Özuguz. ‘Maar dit spektakel overschrijdt de morele grenzen. Kunst mag pijn doen, ze mag zich van drastische methoden bedienen, maar deze actie instrumentaliseert de slachtoffers.’

Als het echt is, als er in de kist werkelijk het lijk van de vrouw zat, is het over de grens, vindt ook mijn reisgenoot en theatermaker Lucas De Man. Maar mocht dat niet het geval zijn, vindt hij het ‘als theater wél een soort van geslaagd. Omdat je in verwarring bent gebracht en het je aan het denken heeft gezet. Over het lot van de vrouw, over hoe Europa met vluchtelingen omgaat én over de grenzen tussen kunst en activisme.’

Er komt iets in beweging

Kunst heeft zeker een maatschappijkritische rol te spelen. Dat zegt Chantal Mouffe, de vermaarde Belgische politiekwetenschapper. We wonen een lezing van haar bij op het Impulse Festival in Düsseldorf. De zeventigjarige denkster ziet er breekbaar uit. Vorige week is ze nog flauwgevallen bij een lezing in Helsinki, waarschuwt ze aan het begin.

Politiek is in haar benadering de permanente strijd die visies om de hegemonie voeren. Dat conflict hoeft niet redelijk te blijven. Juist een pluralistische democratie moet ruimte laten voor met passie uitgevochten verschillen van inzicht.

De makke van het huidige bestel, is volgens haar dat er maar één visie over is: de neoliberale. Wat kan de kunst dan betekenen? ‘[Mijn] benadering ziet kritische kunst,’ schrijft ze in haar jongste boek, ‘als een veelheid van artistieke praktijken die alternatieven voor de huidige politieke orde aan het licht brengen. Haar kritische dimensie bestaat in het zichtbaar maken van wat de dominante consensus is geneigd te verdonkeremanen en vernietigen, door een stem te geven aan al wie het zwijgen is opgelegd binnen het raamwerk van de bestaande hegemonie.’

Na de lezing van Mouffe zou de Nederlandse theatermaker Lotte van den Berg de theorie in de praktijk brengen door leiding te geven aan een ‘agonistisch gesprek.’ Alleen heeft het publiek dat lange tijd in een hete zaal op houten krukjes naar Mouffes nogal theoretische en monotoon gebrachte verhaal heeft geluisterd, er geen trek meer in.

Van den Berg wil achteraf wel uitleggen wat ze doet. ‘Het is gebaseerd op de theorie van Chantal Mouffe en een techniek van de Maori uit Nieuw-Zeeland,’ vertelt ze. ‘De Maori hebben een manier om met conflict om te gaan. Ze komen samen in de hui, een soort kerk en gemeenschapshuis. Voordat de twee groepen die een conflict hebben de lege ruimte betreden, staan ze tegenover elkaar als strijders. Ze vertellen elkaar over hun verschillen. Ik ben van die berg, jij van die. Dit is mijn vader, dat de jouwe. Dan gaan ze naar binnen, liggen op de vloer en praten over het conflict.’

Die choreografie gebruikt Van den Berg. ‘Mijn ervaring is dat als je daar ligt, je al die stemmen waarvan je niet weet van wie ze zijn in je eigen hoofd klinken. Je ervaart dat de manier waarop je je lichamelijk tot elkaar verhoudt, wat je zegt en hoe je het zegt, ingrijpend beïnvloedt. Dat is echt verbazingwekkend.’

In zekere zin is wat Mouffe als de functie van kunst ziet - alternatieven voor de heersende orde aan het licht brengen - wat Van den Berg, The Social Muscle Club en het Zentrum für Politische Schönheit elk op eigen manier proberen te doen. Van den Berg onderzoekt andere manieren van met elkaar in gesprek gaan om zo conflicten op te lossen. De Berlijnse spierversterkers pogen zichtbaar te maken dat er een andere, menselijker manier van (samen)leven mogelijk is. Het Zentrum für Politische Schönheit wil laten ervaren dat er een andere manier van omgang met immigranten nodig is.

En ik kan makkelijk ironisch doen over de Social Muscle Club, de beelden van die avond blijven wel door mijn hoofd spoken. En ik kan dan wel mijn bedenkingen hebben over de actie van het Zentrum, één effect heeft het wel gehad: ik blijf maar nadenken over de vraag of de artistieke vrijheid grenzeloos is, of dat dit over de grens was. En ik mag dan zelf niet op de grond hebben gelegen, het beeld van de Maoristrijders die eerst tegenover elkaar staan en dan gaan liggen, staat in mijn geheugen gegrift.

Of dergelijke kunstvormen tot grote maatschappelijke verandering leiden, weet ik niet. Maar in ieder geval is er in mijn hoofd iets in beweging gekomen.

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

Mijn eerdere reportages over de staat van Europa: