Het verhaal achter de rechtszaak tegen ex-president Morsi

Afgelopen maandag vond de eerste rechtszittingsdag plaats tegen de Egyptische ex-president Mohammed Morsi, die in de rechtbank gedaagd wordt voor ‘aanzetten tot geweldspleging en moord op demonstranten’. De ex-president moest na miljoenendemonstraties op 30 juni en de dagen daarna onder druk van het Egyptische leger het veld ruimen.

De eerste rechtsdag was vooral een procedurele zitting waarin het verdere verloop van het rechterlijk proces werd vastgesteld. Zowel binnen als buiten de rechtszaal was de sfeer buitengewoon onrustig. In deze rechtszaal, op het terrein van de politieacademie, vond ook het proces tegen ex-president Mubarak plaats. De locatie ligt veiligheidshalve ver van de bebouwde kom en de dichtstbijzijnde parkeerplaatsen bevinden zich op drie kilometer afstand: een waar bastion.

Deze veiligheidsmaatregelen zijn zeker niet overbodig, gezien de afkondiging van aanhoudende (gewelddadige) demonstraties van de harde kern van de aanhang van de Moslimbroederschap. Op straat demonstreerden voor- en tegenstanders van de ex-president, hier en daar gingen ze met elkaar op de vuist. Zo circuleerde op verschillende sociale media al redelijk vroeg op de dag een filmpje waarin te zien is hoe een wat oudere gesluierde vrouw, die tegen Mohammed Morsi demonstreert, wordt uitgescholden en geslagen door een Morsi-aanhanger.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Nog onrustiger was het in de geboorteplaats van de Moslimbroederschap Ismailia en in de kanaalstad Suez, eveneens een traditioneel bolwerk van de Moslimbroederschap. Op beide plaatsen vinden sinds de val van Mohammed Morsi regelmatig gewelddadige incidenten plaats, en niet zelden wordt er hevig gevochten met het leger en de politie.

Aanwezigen stonden regelmatig op en schreeuwden om de dood van de president - of juist om zijn vrijlating

Maar ook in de rechtszaal zelf ging het er heftig aan toe. Volgens bronnen ter plaatse stonden aanwezigen regelmatig op en schreeuwden om de dood van de president - of juist om zijn vrijlating. Het tumult nam zulke heftige vormen aan dat de rechter zich op een zeker moment genoodzaakt zag de rechtszitting tijdelijk op te schorten. Mohammed Morsi weigerde ondertussen de uniforme gedaagdenkleding te dragen en verscheen tot ergernis van de rechter in pak. Morsi claimde dat de rechtszitting illegaal en ongeldig was en dat hij zichzelf niet als gedaagde beschouwt. Ook weigerde hij hulp van een advocaat. De zaak werd daarop tot 8 januari 2014 verdaagd.

#democracyontrial

De internationale media keken gespannen toe naar wat ‘de rechtszaak tegen de eerste democratisch gekozen president van Egypte’ wordt genoemd. Ikhwanweb, het officiële Engelstalige Twitteraccount van de Moslimbroederschap, dat gerund wordt door een Amerikaans communicatiebureau, tweette er hevig op los met als hashtag #democracyontrial.

Maar klopt deze lezing wel? Veel media en de woordvoerders van de Moslimbroederschap en zijn Vrijheid en Rechtvaardigheidspartij suggereren dat de rechtszitting legitimatie aan zijn gedwongen vertrek verleent en het lot van de “democratie” dus op het spel staat. Maar de huidige rechtszitting heeft niets te maken met het gedwongen aftreden van de ex-president. Door zijn onhandige en niet zelden dominante optreden is hij er nooit in geslaagd de steun van het bredere Egyptische volk te winnen – daarvan getuigt ook de enorme golf van demonstraties gedurende zijn jaarlange ambtsperiode. Het International Development Centre onderzocht het aantal demonstraties dat in de eerste vijf maanden van 2013 plaatsvond: 5.544. Gemiddeld waren dat 42 demonstraties per dag, dus 2 per uur, met in mei 2013 alleen al 1.300 demonstraties.

Aanleiding van de rechtszaak tegen Mohammed Morsi was een dergelijke demonstratie, die plaatshad op 22 november 2012 toen de ex-president een unilateraal decreet afkondigde waarmee hij de grondwet grotendeels opschortte en het de rechterlijke macht onmogelijk maakte zijn beslissingen aan te vechten.

Het decreet maakte Morsi de facto dictator van Egypte en resulteerde in een uitbarsting van collectieve volkswoede. Demonstranten bouwden een tentenkamp voor het Ettahadiyapaleis in de wijk Heliopolis in Caïro. Toen het aantal demonstranten toenam en Morsi de politie verzocht hardhandig in te grijpen, weigerde die dienst, waarna volgens de formele aanklacht de president de Republikeinse garde, baltigiyya (bendes) en milities van de Moslimbroederschap opdracht gaf de demonstranten aan te vallen. De vreedzame demonstranten werden mishandeld, geslagen, aan de hekken vastgeketend en sommige van hen werden het paleis binnengesleept, waar ze volgens getuigen en overlevenden urenlang in de paleiskamers werden gemarteld (aldus luidt ook de formele aanklacht). Bij de aanvallen lieten zelfs enkele demonstranten het leven, waaronder de bekende journalist Hussein Abu Deif, die al geruime tijd onderzoek deed naar de Moslimbroederschap.

De rechtszaak tegen Morsi werd vorig jaar november al gestart, maar door de openbaar aanklager nooit bij de rechtbank ingediend. Nu de president het veld heeft moeten ruimen is dat alsnog gebeurd. Ook liggen er twee andere rechtszaken tegen hem bij de openbaar aanklager, waarvan er een te maken heeft met zijn eerdere ontsnapping uit de Egyptische gevangenis in 2011. Rechtszaken met betrekking tot zijn ambtsperiode, gestelde machtsmisbruik en gedwongen aftreden zijn nog in de maak.

Proeve van bekwaamheid voor de rechterlijke macht

Mediaberichten koppen al dat de president voor deze aanklacht mogelijk op de doodstraf kan rekenen, maar hoe zwaar zijn straf zal zijn is nog maar zeer de vraag. De internationale en nationale druk op de rechters is hoog, van zowel voor- als tegenstanders van de president. In het proces tegen Mubarak hebben de rechters de publieke druk weten te weerstaan en zijn de aan hem en zijn zonen opgelegde straffen een stuk lager uitgevallen dan werd verwacht. Dit tot woede van president Morsi, die geheel buiten zijn bevoegdheid om het rechterlijk proces opnieuw wilde initiëren en de openbaar aanklager wilde vervangen.

Echte problemen kreeg Morsi toen hij de openbaar aanklager wilde vervangen en eigenhandig rechters begon te ontslaan

De Egyptische rechtbank wil er ook in dit geval alles aan doen de huidige rechtszitting zo ordelijk en rechtvaardig mogelijk te laten verlopen. Zij ziet de zaak als een nieuwe proeve van bekwaamheid en als een belangrijk moment om het publieke geloof in de rechtbank als instituut waar te maken. De rechterlijke macht is altijd een belangrijke actor geweest in Egypte, en een van de weinig resterende sterke en legitieme instituten van het land.

Zo waren de Egyptische rechtbanken verstokt tegenstander van de berechting van demonstranten en activisten door militaire tribunalen en door de Opperste Raad der Strijdkrachten na de omwentelingen in 2011, en luidden ze enkele maanden geleden opnieuw de internationale noodklok. Tijdens het jaar dat Mohammed Morsi regeerde, voerde de president een hevige strijd met het Hooggerechtshof, dat oordeelde dat er fraude was gepleegd bij de parlementaire verkiezingen waarbij de Moslimbroederschap en de salafistische El Nour-partij aan de macht kwamen. Het hof verklaarde de verkiezingen ongrondwettelijk en ontbond een deel van het Egyptische parlement, waarna het opdracht gaf tot nieuwe verkiezingen – die door drainage nooit plaatsvonden.

De rechters oordeelden ook dat de herschrijving van de constitutie ongrondwettelijk was en diende herhaaldelijk bezwaar in. Echte problemen kreeg president Morsi toen hij de openbaar aanklager wilde vervangen en eigenhandig rechters begon te ontslaan. De confrontatie bereikte een punt waarop de Egyptische rechters een landelijke conferentie beraadden en een internationale persconferentie gaven waarin ze dreigden naar het International Court of Justice in Den Haag te stappen als de president door zou gaan hun functioneren verder te frustreren.

De grondwet zal beslissend worden

En nu staat Morsi dus zelf voor de door hem zo gevreesde en gewraakte rechters. Het proces is op verzoek van de advocaten van de aanklagende partijen tot 8 januari opgeschort, zodat zij meer tijd hebben om voldoende bewijslast te verzamelen. Wellicht niet geheel toevallig komt deze datum zowel maatschappelijk als politiek gezien goed uit. De nieuwe grondwet wordt waarschijnlijk eind november aan de president voorgelegd, waarna hij de datum voor het volksreferendum vast zal stellen. Dat referendum zou dan plaats kunnen vinden vóór 8 januari, en dus vóórdat dit omstreden en vooral politiek nogal gevoelige proces zal worden hervat.

Het land heeft de rust en stabiliteit hard nodig. Hoewel het de vraag is of de hoop daarop op korte termijn realistisch is. De Moslimbroederschap heeft alweer nieuwe demonstraties en confrontaties afgekondigd en gedreigd het proces van het volksreferendum te zullen frustreren. En dat terwijl verder alle maatschappelijke organisaties, politieke partijen (tot en met de ultraconservatieve salafisten), belangrijke vakbonden en religieuze instellingen hebben meegewerkt aan deze nieuwe grondwet, die cruciaal zal zijn voor de toekomst van Egypte. In de grondwet staan namelijk de precieze rol en ambtstermijn van de president omschreven, evenals de functie van het parlement, de positie van het leger en, vooral in de toekomst buitengewoon belangrijk, de macht van de Egyptische rechtbank.