De satellietzender Al Jazeera wordt beschouwd als de moeder van de onafhankelijke Arabische televisiekanalen. Hoewel gefinancierd door de emir van Qatar, was het een stijlbreuk met de Arabische journalistiek. Die bestond uit het opwarmen van officiële persberichten en lofzangen op het regime. De opening van een nieuwe ziekenhuisafdeling of de eerste steenlegging van een prestigieus bouwproject - de onbenulligste handeling van de president, de monarch of de emir kwam op het scherm. Bij bepaalde Arabische (staats)media vormt dit nog steeds het hoogtepunt van het nieuws.
Al Jazeera was van meet af aan anders. Professionele journalisten, hoogstaande technologie en controversiële talkshows: de vrijheid van meningsuiting ging met de komst van Al Jazeera de ether in. Met een publiek van gemiddeld 35 miljoen kijkers groeide Al Jazeera uit tot de meest bekeken satellietzender in de Arabische wereld. Het volk stemde massaal af op een haast ongecensureerde berichtgeving én op een ongeziene beeldvorming van de Arabische vrouw: aantrekkelijk, intelligent en mondig. Ik noem haar de satellietprinses.
Wie is de satellietprinses?
In het kielzog van Al Jazeera ontstonden andere nieuwskanalen, zoals Al Arabiya en Alhurra. Ook zij zetten in op de succesformule van vrouwelijke journalisten. Journalisten als Khadija Benguenna, Joumana Nammour en Farah al-Baraqaui lieten de Arabische vrouw kennismaken met een aantrekkelijke satellietprinses die geloofwaardig communiceerde als nieuwspresentator, oorlogscorrespondent of economisch expert. Ze ontpopten zich tot grote televisiepersoonlijkheden.
‘De vrouwelijke reporters van Al Jazeera stralen een betoverende fascinatie uit die fysieke aantrekkelijkheid overstijgt’
Niet zomaar. Het zichtbaar maken van de positie van de Arabische vrouw speelt in op de scherpe concurrentiestrijd tussen Arabische satellietzenders. Hun rendabiliteit hangt grotendeels af van de advertentie-inkomsten. Voor grote merken en producten zijn ook vrouwen een marketingdoelgroep. Om hieraan te appelleren, zetten Arabische zenders in op vrouwelijke mediafiguren.
Misschien wel belangrijker: de Arabische man bleef aan het scherm gekluisterd. ‘De vrouwelijke reporters van Al Jazeera stralen een betoverende fascinatie uit die fysieke aantrekkelijkheid overstijgt,’ zegt massamediaexpert Hussein Amin van de Universiteit van Caïro. Volgens Amin kreeg ook het Westen een ander beeld van de vrouw voorgeschoteld. Een waarheidsgetrouw beeld, juist door korte metten te maken met de westerse stereotypering als onderdrukten zonder rechten en rol, tenzij die van moeder of vrouw.
Wat de satellietprinses doet
Goed, wat zie je dan in de praktijk? Zeker de oorlogscorrespondenten Shirin Abu ‘Aqla en Jivara al-Budairi, die meermaals het geweergeschut in Gaza trotseerden. ‘Van de Atlantische oceaan tot de Perzische Golf nam niemand het woord, behalve Shirin en Jivara,’ schreef columnist Ali Aziz al in 2002 in het progressieve Egyptisch magazine Al Nuqqad. ‘Zij spraken terwijl mannelijke politieke en militaire leiders ertussenuit piepten.’
Nog een voorbeeld, uit 2003. De eerder genoemde nieuwslezer Khadija Benguenna presenteerde een kritisch nieuwsprogramma op Al Jazeera waarin ze regelmatig grote namen als Moammar Khadafi en Mahmoud Ahmadinejad fileerde. Op dat moment was in Frankrijk een wetsvoorstel in de maak dat hoofddoeken op scholen moest verbieden. Benguenna deed een hoofddoek om en interviewde de Franse minister van Buitenlandse Zaken Dominique de Villepin. De kijkers prezen haar optreden als verwerping van het Franse beleid. Zo bracht Benguenna het nieuws, maakte het nieuws en werd er zelf onderdeel van.
De jonge Amerikaanse journaliste Noor Tagouri ging nog verder. Zij wilde de eerste nieuwspresentator met een hoofddoek worden op de Amerikaanse televisie. Met de hashtag #letnoorshine startte ze in 2012 een socialemediacampagne om haar droom uit te laten komen. Met haar (nog niet vervulde) ambitie maakte Tagouri van haar hoofddoek een transitobject tussen traditie en moderniteit.
En sinds 2002 brengt de populaire zender Middle East Broadcasting Center de populairste talkshow van de Arabische wereld: Kalam Nawaem (Zoete Praatjes), gehost door vier vrouwen. De Oprah Winfreys van het Midden-Oosten bespreken onderwerpen als homoseksualiteit, masturbatie en bevallingen op een scherpe en toch ook zachte manier. Het viertal en hun gast zitten doorgaans gezellig te keuvelen in een huiskamerstudio, zonder één taboe uit de weg te gaan.
Shirin Abu ‘Aqla, Jivara al-Badri, Khadija Benguenna, Noor Tagouri, Kalam Nawaem. Het zijn slechts vijf voorbeelden van de Arabische satellietrevolutie. Een revolutie die nog steeds invloed heeft op hoe de Arabische regio naar zichzelf en naar anderen kijkt. In een regio die gebukt ging (en nog gaat) onder censuur, traditie en taboe, kwam op televisie ruimte voor (zelf)expressie en dialoog. Het persoonlijke werd onderwerp van publieke discussie.
Maar het bleef niet bij praatprogramma’s. Realityshows als Big Brother, Arab Superstar (een soort Idols) en andere internationale formats gingen de ether in. Onder een dikke laag entertainment lieten ze een passief publiek participeren. Voor het eerst waren het vrije verkiezingen op Arabische bodem.
Welke werelden er nog te winnen zijn
Het blijft opmerkelijk hoe de patriarchale Arabische samenlevingen de vrouw de ruimte geven zich zo sterk op satelliettelevisie te laten positioneren. Verklaringen hiervoor zijn speculatief. Sommige Arabische stemmen zien een voorzichtig ontluikend feminisme bij Arabische mannen sinds de Arabische lente. Anderen zien de mannelijke tolerantie voor vrouwen op televisie als een verwerping van het westerse oriëntalisme. In ieder geval is het nog steeds aan de man om die vrouw een plaats te geven. Als de Arabische man het niet zint, dan zapt hij weg.
Maar het conservatisme deert economische wetmatigheden niet. In amusementsprogramma’s en talrijke, ellenlange soapseries worden vrouwen gezien als doelgroep voor adverteerders. Er is uit dat economische belang een hele niche van vrouwenprogramma’s, -magazines en –rubrieken ontstaan. En ook een vrouwenzender Heya (Zij). ‘Dit wordt onterecht gezien als een vooruitgang in gendergelijkheid,’ fulmineert Naomi Sakr in het boek Arab Women in Arab News. ‘[De Arabische vrouw] komt slechts voor in een niche maar blijft onzichtbaar in de traditionele media.’
‘In harde nieuwsfeiten wordt de Arabische vrouw noch passief noch actief geportretteerd. Ze is gewoon onzichtbaar’
Ook in het Arabische nieuws blijven Arabische vrouwen onzichtbaar, zegt de Qatarese Amal Al Malki, auteur van datzelfde boek. ‘In harde nieuwsfeiten wordt de Arabische vrouw noch passief noch actief geportretteerd. Ze is gewoon onzichtbaar. In slechts 20 procent van het nieuwsaanbod komt ze voor.’ Ze mag het nieuws dan presenteren, erin voorkomen doet de Arabische vrouw nog amper.
Ook vrouwelijke leiders komen meer aan bod in de internationale pers dan in de lokale. Neem de Marokkaanse Halima Embarek Warzazi, met een lange staat van dienst bij de Verenigde Naties. ‘Ik word geciteerd in alle media van de wereld, behalve in die van mijn moederland,’ aldus Embarek Warzazi.
En ja, het blijven prinsessen: knap, slim en rijk. Te hoog gegrepen voor de modale kijkster. Niet gek dat die ook haar plaats wil veroveren in de media. En dat gebeurt, zij het langzaam, vooral op sociale media. Daar biedt het internet ruimte aan activisme, met name op het gebied van gendergelijkheid.
Een grote naam is de Tunesische Lina Ben Mhenni. Haar internetactivisme maakte haar tot kandidaat voor de Nobelprijs van de Vrede in 2011. Maar het kan ook speelser. In het strikte Saoedi-Arabië bijvoorbeeld, is het satirische YouTube-programma Noon Al Niswa een veelbekeken hit. Comediènne Hatoon Kadi bekritiseert luchtig haar Saoedische seksegenoten die nog steeds volledig afhankelijk zijn van hun dienstmeisjes.
Uit het leven gegrepen. Alledaagsheid die een welkome aanvulling betekent op de satellietprinses. Want dat is wat de Arabische vrouw uiteindelijk wil: gewoon in het leven mogen staan. En dat is al heel wat.
Eerder in deze serie:
Het woord ‘feminist’ bestaat niet in het Arabisch (maar ze zijn er wel)
Er is geen woord voor ‘feminisme’ in het Arabisch. Toch is er een lange traditie van Arabische vrouwen die zich via het woord laten gelden. In deel 1 van dit drieluik over het Arabische feminisme richt ik me op een groep Arabische vrouwen waar je zelden over hoort: de jihadista’s.
Het is tijd voor een Lente in de hoofden van Arabische mannen
Er is geen woord voor ‘feminisme’ in het Arabisch. Toch is er een lange traditie van Arabische vrouwen die zich laten gelden. In deel 2 van dit drieluik over het Arabische feminisme richt ik me op de rol van Arabische vrouwen tijdens revoluties. Eerst lopen ze voorop, maar als de revolutie voorbij is worden ze geacht hun oude plek weer in te nemen. Kan dat anders?
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
