De politiek wordt op tv nauwelijks nog besproken met politici

‘U weet dat er iemand gevonden is met een zuurstofkapje op zijn mond?’

Dat vraagt toenmalig minister Frans Timmermans (PvdA, Buitenlandse Zaken) met indringende blik, wetende dat hij een troef uitspeelt. Presentator Jeroen Pauw kijkt verbaasd.

Het zou een van de spraakmakendste politieke talkshowinterviews van het afgelopen jaar worden, bekroond met het TV-Beeld voor het beste actuele programma.

Of wat te denken van staatssecretaris Martin van Rijn (PvdA, Volksgezondheid) die, wederom bij Pauw, geconfronteerd werd met de schrijnende omstandigheden waarin zijn eigen moeder in een verpleeghuis verblijft.

Twee optredens die voor reuring zorgden, vooral in de nasleep. Precies zoals we het gewend zijn van politiek in talkshows.

Er zitten weinig politici in de talkshows

Toch is er iets veranderd. Op een paar opzienbarende optredens na, zaten er weinig politici in de talkshows. Rondom grote politieke gebeurtenissen - want die waren er net als de jaren ervoor wel degelijk - ontbraken de hoofdrolspelers aan tafel.

De Wereld Draait Door had toen in 2010 in drie weken meer politieke gasten dan in het hele afgelopen seizoen

Wat voorbeelden. De kerstcrisis nam Pauw voornamelijk door met Ferry Mingelen, afwisselend geflankeerd door andere duiders. ‘Bed, bad, brood’ werd bij De Wereld Draait Door (DWDD) geanalyseerd door een vast panel, met onder anderen Myrthe Hilkens, Sywert van Lienden en Jan Mulder. RTL Late Night besprak de asielzoekerskwestie nog wel met PvdA-fractievoorzitter Diederik Samsom, maar liet de Provinciale Statenverkiezingen bijna geheel behandelen door cabaretier Jan Jaap van der Wal.

Ook buiten deze gebeurtenissen liepen politici de deur niet plat bij de grote talkshows. DWDD nodigde naast Jesse Klaver (GroenLinks), die met vijf optredens al bijna hun politieke mascotte lijkt, slechts een handvol ministers uit over onderwerpen die alleen in de verte met politiek te maken hadden.

Zo kwam minister Melanie Schulz Van Haegen (VVD, Verkeer) uitleg geven over de artistieke vernieuwing van de Afsluitdijk en besprak Jet Bussemaker (PvdA, minister van OC&W) hoe het zat met de robotisering van de samenleving.

In slechts 22 uitzendingen (12 procent van het totaal) waren politici te gast. Bij RTL Late Night waren dat maar 14 uitzendingen (6 procent van het totaal). Bij Pauw, dat een serieuzer, inhoudelijker karakter heeft, bevatten 79 van de uitzendingen politieke gasten. Duidelijk meer dan de andere twee, maar nog steeds maar iets meer dan de helft (zie ook grafiek 1).

Hiermee wordt een trend voortgezet die de afgelopen jaren is ingezet. Politici zijn geen must meer, maar een aardige aanvulling. Ook vorig jaar had DWDD bijvoorbeeld weinig politici te gast.

Dat is niet altijd zo geweest. Neem de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 (zie ook grafiek 2). De Wereld Draait Door had toen in drie weken meer politieke gasten dan in het hele afgelopen seizoen. Uit onderzoek van de Nieuwsmonitor blijkt dat het aantal politieke gasten al in 2011 afnam, maar programma’s als DWDD en P&W hadden toen nog wel meer aandacht voor verschillende politieke partijen. Vooral oppositiepartijen kregen er vaker de kans aan tafel te zitten. 

Oorzaak 1. Ze moeten hun onderwerp delen

Onderzoeken naar infotainmentachtige talkshows waarschuwen er al lang voor dat optredens van politici in deze programma’s een cynische houding tegenover politiek in de hand kunnen werken. Veel programmamakers zijn inmiddels dezelfde mening toegedaan. Matthijs van Nieuwkerk komt er openlijk voor uit dat de ingestudeerde praatjes hem vervelen. Voormalig redacteuren van DWDD vertellen mij dat de focus verschoven is: politici moeten wel een erg goed verhaal hebben willen ze uitgenodigd worden. Niet gek dat politiek redacteur Tom-Jan Meeus van NRC Handelsblad onlangs schreef helemaal geen politici meer te willen interviewen, hij kreeg toch alleen geformatteerde antwoorden.

Ook de makers en redacteuren van Pauw denken dat de kijkers uitgekeken zijn op de standaardpraatjes van politici. Het moet wel een beetje spetteren op tv, zeker bij een programma dat zijn plek nog moet veroveren in talkshowland. Politici zijn er steeds minder de belangrijkste gasten. Kamerleden zitten vaak langs de kant in plaats van aan tafel. Ook fractieleiders en bewindslieden moeten vaak de tafel delen met andere gasten. Slechts in 24 procent van de items zat een politicus alleen aan tafel.

Dat was ten tijde van Pauw & Witteman (P&W) niet anders. Het verschil is dat er nu ook andere betrokkenen worden uitgenodigd om mee te praten over hun onderwerp. In 55 procent van de politieke optredens moesten politici het onderwerp delen met andere gasten. Persoonlijke verhalen van slachtoffers en betrokkenen winnen het van de beleidsmatige uitleg van politici. Zo moest Kamerlid Gert-Jan Segers van de ChristenUnie zijn voorstel over prostitutie aan tafel verdedigen tegenover een paar dames uit de praktijk.

Oorzaak 2. Er worden alleen nog mensen met een vlotte babbel uitgenodigd

Het voorgaande past in een bredere trend waarin experts met specifieke kennis plaatsmaken voor persoonlijke verhalen en een paar (media-)deskundigen die overal makkelijk over mee kunnen praten. Alleen partijen of politici die dicht bij de macht staan, lijken de ruimte te krijgen.

Net als politici met een goed verhaal, zoals de energieke Klaver bij DWDD of Joram van Klaveren (Voor Nederland) die vier keer bij Pauw aanschoof. Een vlotte babbel of een sterk verhaal doen het op televisie altijd beter dan een doorwrocht abstract relaas.

Oorzaak 3. Politici zijn voorzichtig geworden

Het probleem is dat juist de echt belangrijke hoofdrolspelers die het politieke nieuws domineren, op het moment suprême niet willen komen. Toen minister Edith Schippers’ zorgwet dreigde te sneuvelen in de Eerste Kamer, wilde elk programma haar hebben. Ze zat nergens.

Toen minister Edith Schippers’ zorgwet dreigde te sneuvelen in de Eerste Kamer, wilde elk programma haar hebben. Ze zat nergens

Uit mijn rondgang langs de redacties bleek dat dit eerder regel is dan uitzondering. Herman Meijer, eindredacteur van Pauw, zei onlangs in NRC Handelsblad dat het steeds moeilijker is om hoofdrolspelers aan tafel te krijgen. Ook kamerleden zouden steeds vaker bedanken. Volgens Meijer houdt angst hen tegen. Angst om iets verkeerds te zeggen en voor de rest van hun carrière achtervolgd te worden door dat ene optreden waarin ze even net te jolig meededen of in the heat of the moment hun mond voorbijpraatten.

Ook niet gek als je bedenkt hoeveel aandacht uitglijders krijgen, denk aan het briefje van Henk Bleker of het zwijgen van Ella Vogelaar. Het lijkt door de programma’s als succes te worden gezien.

Bovendien is de rol van voorlichters en pr-mensen groter geworden in de politiek. Mensen die hun politici voor dergelijke uitglijders proberen te beschermen. 

Oorzaak 4. Er is te weinig ruimte voor de inhoud

Er zit bovendien een discrepantie in de belevingswereld van politici en die van redacteuren. Wat de een een goed onderbouwd verhaal vindt, doet de ander snel af als saai. Andersom voelt een spannende tafelsetting of een vermakelijk filmpje al snel te sensationeel en betekenisloos. Ondanks de profileringsdrang, gaat het politici nog steeds om de inhoud. En daar is steeds minder ruimte voor - reden om niet op te dagen.

Bewindslieden vragen zich bijvoorbeeld af wat er te winnen valt als je tussen verhalen over een nieuwe designerjurk en de jacht op een kinderverkrachter even tien minuten je nieuwe maatregel mag aanprijzen. Of als je bij Humberto Tan aan tafel de maat wordt genomen door advocaat Theo Hiddema die een missie in Afghanistan grote onzin vindt, zoals minister Jeanine Hennis-Plasschaert van Defensie overkwam.

Oorzaak 5. Politici én programma’s moeten scoren

Deze tegenovergestelde belangen zijn zo oud als politiek op televisie. De druk waaronder beide partijen staan is echter toegenomen. Politiek succes wordt gemeten aan snelle overwinningen in plaats van langetermijnplanning, zoals ook voormalig Ombudsman Alex Brenninkmeijer onlangs in een interview met De Groene Amsterdammer concludeerde. Eén slecht optreden en de politicus in kwestie kan televisieaandacht voorlopig op zijn buik schrijven. Een politicus moet dus een afweging maken tussen aandacht (met alle risico’s van dien) en ongezien blijven.

Een programma dat in het eerste seizoen niet voldoende kijkers trekt, wordt vaak meteen van de buis gehaald

Maar ook de programma’s moeten scoren. Een programma dat in het eerste seizoen niet voldoende kijkers trekt, wordt vaak meteen van de buis gehaald. Denk aan Een op Een, weliswaar geen talkshow, maar een interviewprogramma waarin één gast centraal stond. Ondanks waarschuwingen van wetenschappers om programmering niet af laten te hangen van hoge kijkcijfers in plaats van kwaliteit, wordt de Publieke Omroep beheerst door kijkcijferdruk. Er is weinig ruimte voor experiment en ontwikkeling. Redacteuren moeten er daarom goed over nadenken of zij het risico willen nemen een redelijk onbekend kamerlid met een uniek verhaal op tv te zetten of toch de bekende kop met gegarandeerd een goed verhaal.

Nou en?

Een combinatie van scoringsdrang en voorzichtigheid aan beide kanten en een ruim aanbod aan andere gasten die uitgesprokener en spannender zijn, zorgt er dus voor dat we minder politici zien in talkshows.

Is dat erg? Aan de ene kant bewaart het ons voor verhandelingen van politici op tv die niet te volgen zijn. Aan de andere kant voorkomt dit ook de mogelijkheid om politiek dichter bij het publiek te brengen. Een taak die juist voor talkshows, een genre dat inhoud en entertainment weet te verbinden, is weggelegd.