4 oktober 2011 had hét keerpunt moeten zijn in de Syrische burgeroorlog. Het conflict was toen nog overzichtelijk: president Assad vocht nog maar een paar maanden tegen het Vrije Syrische Leger. Er waren nog geen chemische wapens ingezet. Islamitische Staat bestond nog niet. Miljoenen mensen waren nog niet de grenzen over gevlucht.

Het keerpunt had moeten plaatsvinden in New York, in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties - het hoogste orgaan ter wereld dat belast is met vrede en veiligheid. Op die dag in oktober werd daar gestemd over een dat het geweld van de Syrische autoriteiten tegen haar burgers veroordeelde, en de weg vrijmaakte voor verdere sancties tegen het regime. Kortom: er zou een deksel op de uitslaande oorlogsvlammen gezet worden.

Maar 4 oktober 2011 werd geen keerpunt.

De oorlog raasde voort. Het dodental liep op. Ook (7.500 doden) werd geen keerpunt. Noch (13.000 doden), noch (150.000 doden).

Op al deze data probeerde de internationale gemeenschap een vuist te maken om de oorlog in Syrië te En op al deze data stond één ding in de weg.

Illustratie: Aimée de Jongh

Het veto.

In de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties hebben vijf landen het vetorecht: de Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Daarmee hebben deze landen de macht om elke internationale actie in conflictgebieden tegen te houden.

De afgelopen maanden interviewden tientallen experts over de rol van de Verenigde Naties in oorlogen. En telkens als we over ideeën voor de toekomst spraken - als we het hadden over manieren waarop de VN slimmer, effectiever of sneller zouden kunnen ingrijpen in conflicten - eindigde dat in hetzelfde gesprekje.

Expert: ‘Allemaal leuk en aardig, maar dat gaat toch nooit gebeuren...’

Wij: ‘Waarom niet?’

Expert: ‘Tja, het veto…’

Wij: ‘O ja, het veto…’

In onze naar de toekomst van vredesmissies is het veto als een muur, waar we telkens tegenaan lopen. En wij zijn niet de eersten die op die muur knallen. Al zolang de Verenigde Naties bestaan - dit jaar zeventig jaar - wordt er over het veto Het is om moedeloos van te worden.

Maar moedeloos zuchten, daar heeft niemand iets aan. En dus besloten we eens serieus in het veto te duiken. Waarom is het er ooit gekomen, hoe wordt het gebruikt, en zou het ook anders kunnen?

Onze conclusie: het veto is inderdaad een muur. Maar dan wel een specifieke. Het veto is als de Berlijnse Muur van onze tijd.

Een Bond die kort bestond

Het is nu nauwelijks voor te stellen, maar ooit leek het veto een goede oplossing voor een probleem. Om dat te snappen, gaan we terug naar het einde van de Eerste Wereldoorlog. De winnaars van die oorlog richtten in 1920 (onder leiding van Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk) de Volkerenbond op: een organisatie die moest voorkomen dat er een Tweede Wereldoorlog uitbrak.

Het machtigste orgaan van de Bond was de Uitvoerende Raad, waarin de grootmachten van die tijd een vaste Om een beslissing te nemen - om bijvoorbeeld geweld te veroordelen of sancties tegen een land in te voeren - moesten álle leden van de Raad Dat maakte de Bond traag als dikke stront. Het gebeurde bijna nooit dat iedereen het met elkaar eens was.

Bovendien miste één belangrijke speler aan deze tafel: de Verenigde Staten. De Amerikaanse Senaat lidmaatschap van de Bond, en daarmee stond de organisatie vanaf het begin minder sterk in de schoenen.

Het liep dan ook slecht af met de Bond. Na de opkomst van de nazipartij stapte Duitsland uit de organisatie, gevolgd door Japan en Italië. De Sovjet-Unie werd eruit gegooid, omdat het zonder toestemming Finland had aangevallen.

En die Tweede Wereldoorlog, die werd niet voorkomen.

De bus met stopknoppen

Enter de Poging twee van de wereld om een club op te richten die wereldvrede zou brengen. Wederom waren het de winnaars van de oorlog die het initiatief namen: dit keer

Om niet net zo ten onder te gaan als de Volkerenbond, werd besloten om de Uitvoerende Raad van de VN anders te organiseren. Daadkrachtiger. Sneller. Effectiever. De nieuwe zogenoemde Veiligheidsraad kreeg daarom een inventieve vorm.

Je kunt je de Veiligheidsraad het beste voorstellen als een bus die op een hobbelige weg rijdt. Eindbestemming: wereldvrede. In de bus zijn vijf zitplaatsen gemaakt - de zogenoemde ‘permanente zetels’ van de Veiligheidsraad - die bezet worden gehouden door de winnaars van de Tweede Wereldoorlog: de Verenigde Staten, China, Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Er zijn ook staplaatsen in de bus - de niet-permanente zetels - waarop om de twee jaar nieuwe landen mogen staan.

Illustratie: Aimée de Jongh

Om een beslissing te nemen over de richting waarin de bus rijdt, moeten negen van de vijftien zittende en staande passagiers vóór stemmen.

Alle landen die niet in de bus passen, rijden in colonne achter de bus aan - zij zijn voor hun snelheid afhankelijk van hoe hard de bus richting wereldvrede rijdt.

Maar er moest iets verzonnen worden om te zorgen dat de grootmachten überhaupt in de bus wilden gaan zitten, en er niet bij het minste of geringste uit zouden stappen (zoals bij de Volkerenbond). Daarom werd bij de oprichting van de VN besloten de zitplaatsen in de bus te voorzien van een stopknop: Zo konden de zittende grootmachten zelf de snelheid van de bus bepalen.

En zo kan het dat de Verenigde Staten, Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk nog altijd elke beslissing van de Veiligheidsraad van de VN kunnen blokkeren, en daarmee de koers van de VN op het gebied van internationale vrede en veiligheid. Zij worden wel de genoemd: de vijf permanente inzittenden van de bus.

Het vetofeest

Illustratie: Aimée de Jongh

De stopknop bleek een gouden vondst: anders dan de Volkerenbond bestaan de Verenigde Naties nog steeds - en alle grote landen zitten nog bij de Maar het vetocadeautje aan de grootmachten had ook nadelige effecten.

Dat werd vlak na de oprichting van de VN meteen pijnlijk duidelijk. Om in de Koude Oorlog hun eigen invloedssfeer te beschermen en uit te breiden bemoeiden de VS en de Sovjet-Unie zich met elk conflict. In in Cambodja, Angola en Vietnam stonden de twee grootmachten lijnrecht tegenover elkaar - en dus waren ze het nooit eens over hoe er ingegrepen moest worden. De grootmachten konden intussen zelf ook rustig hun gang gaan: het Verenigd Koninkrijk beschermde het apartheidsregime in Zuid-Afrika, de Sovjet-Unie viel Afghanistan binnen, de VS stuurden hun leger naar Panama. En de VN konden er niets aan doen. Steevast werden plannen om in te grijpen gevetood door een van de grootmachten. De Veiligheidsraad zat muurvast.

Bovendien was het bijna onmogelijk voor nieuwe landen om lid te worden van de VN. De Sovjet-Unie trok de vetokaart telkens als een nieuw land een aanvraag deed om VN-lid te worden, om te voorkomen dat de precaire Oost-Westverhouding in de organisatie zou veranderen.

In de P5 tijdens de Koude Oorlog Bijna de helft kwam van de Sovjet-Unie.

Het einde van de Koude Oorlog rond 1990 betekende het begin van een nieuw tijdperk in de Veiligheidsraad. Eindelijk zou het veto niet langer ingezet worden om de Oost-Westvete uit te vechten. Eindelijk zou de Veiligheidsraad zich gezamenlijk kunnen inzetten om conflicten te voorkomen en op te lossen.

Zou je denken.

Maar het afbreken van de Berlijnse Muur betekende niet het neerhalen van het veto, zoals de grafiek hieronder laat zien.

De Verenigde Staten bleven bijvoorbeeld voorgestelde sancties tegen blokkeren. De veroordeling van de annexatie van de Krim in Oekraïne werd tweemaal door Rusland En nergens is de incompetentie van de Veiligheidsraad duidelijker zichtbaar dan nu in Syrië. China en Rusland blokkeren elke actie tegen het regime van president

Natuurlijk kunnen we niet met zekerheid zeggen hoe de wereld eruit zou zien als er niet gevetood zou worden. We weten niet of de oorlog in Syrië gestopt zou zijn als de VN al vroeg hadden ingegrepen. Maar wat we wél weten, is dat er met ingrijpen van de VN vaak minder burgerdoden vallen. Dat vrede vaak langer standhoudt als de internationale gemeenschap En dat het toekijken terwijl er zoveel slachtoffers vallen moreel onacceptabel is.

Als je de twee grafieken nog eens met elkaar vergelijkt, valt trouwens nog iets op. Het veto werd een stuk minder vaak gebruikt sinds de Koude Oorlog: ‘slechts’ 35 keer. Dat lijkt goed nieuws, maar zo eenvoudig is het niet. Vanwege het slechte imago dat aan een veto is gaan kleven - ‘bloed aan de handen’ - proberen de P5 namelijk vooral gebruik te maken van de dreiging van een veto, een zogenoemd De vijf landen hoeven maar met de hand richting de stopknop te gaan, of een onderwerp komt niet eens op de agenda.

En zo heeft het veto de wereld nog steeds in de houdgreep.

Gelyncht door een woedende menigte

Tijd om even terug de tijd in te gaan, naar de vijfde eeuw voor Christus. Er waren nog geen Verenigde Naties, maar er werd al wel gevetood.

Het vetorecht werd namelijk rond deze tijd bedacht, in de Romeinse Republiek. In dit rijk lag de hoogste macht bij de elitaire Senaat. Een soort Veiligheidsraad van de Romeinen. Het veto - Latijn voor ‘ik verbied’ - werd bedacht als een manier om de macht van de Senaat in te perken. De tribunen, de vertegenwoordigers van het gewone volk, konden een veto uitspreken over de beslissingen van senatoren. Luisterde een senator niet naar het veto van het volk? Dan werd hij in de regel gelyncht door een woedende menigte.

In zijn oorsprong is het veto dus een vorm van democratische controle, een manier om de machtige Senaat ter verantwoording te roepen. Maar in de Veiligheidsraad hebben juist de machtigste landen - de P5, de Senatoren zeg maar - het veto zelf in handen. In plaats van een democratisch middel is het veto dus een manier geworden voor de grootmachten om hun macht vast te houden, om de status quo in stand te houden.

En hoe ouder de VN worden, hoe meer die status quo in de Veiligheidsraad gaat wringen met de werkelijkheid. Want zijn de P5 nog wel de grootmachten van de wereld anno 2015?

Het antwoord is natuurlijk nee. De vijf landen die na de Tweede Wereldoorlog het veto kregen, zijn lang niet allemaal meer zo machtig in de eenentwintigste eeuw. Ze hebben concurrentie gekregen van landen als Brazilië, India, Duitsland en Japan. Maar hoe moet de Raad anno nu er dan wél uitzien?

Kijk je bijvoorbeeld naar inwonertal, dan zou dit de P5 van de Veiligheidsraad moeten zijn.

Bron: CIA World Factbook

Kijk je naar economische macht, dan zou dit de P5 worden.

Bron: CIA World Factbook

Of zo, als je kijkt naar wie het sterkste leger heeft.

Bron: Sipri

En natuurlijk zijn er nog 1001 manieren om tot een top vijf te komen. Je zou bijvoorbeeld ook kunnen kijken in welke regio’s de meeste oorlogen plaatsvinden. Dan zouden Afrika en het Midden-Oosten bijvoorbeeld beter vertegenwoordigd moeten zijn. En wie zegt trouwens dat er een top vijf moet komen? De Veiligheidsraad zou ook uitgebreid kunnen worden - met permanente, of met niet-permanente leden - om zo méér landen invloed te geven.

Wilt u zitten? Ik kan staan!

Eigenlijk heeft de wereld dus twee vragen op haar bord: wie moet er in de VN Veiligheidsraad zitten, en mogen zij wel of niet het veto?

Om op die vragen antwoord te geven heeft de VN al in 1993 een in het leven geroepen. De groep heeft de langste VN-naam ooit: de Open-Ended Working Group on the Question of Equitable Representation and Increase in the Membership of the Security Council and Other Matters Related to the

Maar ondanks veelvuldig vergaderen, heeft de werkgroep nog geen oplossing gevonden voor het probleem. En dat is ook niet zo gek.

Om te snappen hoe moeilijk zo’n oplossing te vinden is, gaan we weer even terug naar de bus, waarin de Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk al decennia lang de zitplekken met stopknop bezet houden.

Illustratie: Aimée de Jongh

Achter de bus rijdt een flinke file: de andere lidstaten van de VN. In die file heerst grote onvrede. Iedereen is het erover eens dat het oneerlijk is dat er maar vijf landen in de bus mogen blijven zitten. En bovendien: er mag wel wat minder op de stopknop gedrukt worden. Men wil doorrijden.

Het merendeel van de auto’s heeft zich dan ook verenigd in de zogenaamde ACT-groep: ze hebben een affiche gedrukt met een voor stopknopgebruik. Ze stellen voor dat er een verbod komt op de stopknop wanneer er sprake is van en bovendien moet de stopknopgebruiker uitleggen waarom ‘ie eigenlijk drukt.

Maar er zijn ook allerlei groepjes die méér willen. Ze zijn het zat om achter de bus te rijden. Alleen: zij zijn het er totaal niet over eens wie van hen dan wel, of óók in de bus zou mogen.

  • De G4 bijvoorbeeld - India, Brazilië, Duitsland en Japan - willen ook een zitplek. Ze beloven voorlopig niet op de
  • De wil twee zitplekken voor Afrikaanse landen - mét stopknop - plus vijf extra staplekken. Wie er op die plekken mag zitten, daarover stemt de Afrikaanse Unie.
  • De Arabische groep wil ook een eigen zitplek.
  • En dan is er nog de United for Consensus-groep. Dit zijn jaloerse rivalen van de G4, zoals Italië, Argentinië en Zij weten dat ze nooit zullen mogen zitten, en vinden daarom dat iedereen moet staan. Ze proberen te zorgen dat er géén oplossing gevonden

De P5 zitten ondertussen lekker, en vinden het allemaal wel best. Ze laten de file lekker kibbelen. Verdeel en heers. Zo doen ze dat ook met de landen op de staplaatsen in de bus, de niet-permanente leden. Vanaf hun zitplekken oefenen de P5 druk uit om te zorgen dat deze landen niet met elkaar overleggen, zodat ze nooit tot een gemeenschappelijk standpunt tegen de P5 kunnen komen.

Af en toe doen de P5 wel eens een kleine handreiking naar de file. Frankrijk bijvoorbeeld, spreekt steun uit voor het affiche van de ACT-groep. En het Verenigd Koninkrijk zegt dat er best wat Afrikaanse landen bij mogen zitten, als ze maar van de stopknop af blijven. Maar het ‘Wilt u zitten? Ik kan staan!’-bordje wordt door de P5 straal genegeerd: geen van hen is bereid om op te staan voor een ander land.

De Berlijnse Muur van onze tijd

Je ziet: de situatie is om van te worden. Want zeg nu zelf: als jij de baas van deze bus zou zijn, wie zou je dan wel en niet laten instappen? En onder welke voorwaarden? Hoe kun je het daar ooit met de hele wereld over eens worden? En wat garandeert dat de machtsverhoudingen niet heel snel wéér veranderen?

Plus: al zou de hele file het eens worden, dan is er altijd nog die stopknop. Met een veto kan elke hervorming van het veto geblokkeerd worden.

Maar - we schreven het al - wat als we het veto nu eens zien als de Berlijnse Muur? Wat als we ons erbij neerleggen dat we de oplossing nú nog niet kunnen zien, maar dat die er onvermijdelijk komt? Dan word je ineens zo moedeloos niet meer.

Illustratie: Aimée de Jongh

Het vetorecht is immers bedacht als een manier om de grootmachten bij de Verenigde Naties te houden, een manier voor de P5 om hun invloed in de wereld veilig te stellen. In die zin lijkt het vetorecht op de Berlijnse Muur. Ook die was bedoeld om de macht van een grootmacht - de Sovjet-Unie - te beschermen. Het vetorecht is, net als de Muur, een manier om de status quo in stand te houden.

Maar de geschiedenis leert: de wereld laat zich niet vangen in status quo’s.

Er komt een moment dat een status quo onhoudbaar wordt. Een moment misschien waarop andere landen zó veel machtiger worden dan de P5, dat het van belang gaat worden hén bij de Verenigde Naties te houden. Een moment misschien waarop er eensgezindheid onder de landen in de file komt over een betere aanpak. Een moment misschien waarop de status quo gewoon te gek voor woorden is geworden.

De Berlijnse Muur is uiteindelijk gevallen, ook al leek dat enkele dagen voor de val nog ondenkbaar. En zo zal het ook met het veto gaan.

Wat er in elk geval nodig is, is een eensgezinde menigte. Het was een eensgezinde menigte Berlijners die de Muur afbrak. Een eensgezinde menigte vermoordde elke senator die het veto van het volk van de Romeinse Republiek niet respecteerde.

De vraag is: hoe hoog moeten de kosten zijn, voordat zo’n menigte opstaat? Hoeveel slachtoffers moeten er nog vallen in Syrië? Voordat de file de bus van de weg af rijdt? Voordat de Muur valt?

Dit artikel werd geschreven in samenwerking met onderzoeksassistent

Wil je op de hoogte blijven van mijn artikelen? Als correspondent Conflict & Ontwikkeling ben ik op zoek naar manieren om de wereld een beetje beter te maken. Wil je weten wat ik zoal tegenkom op mijn zoektocht? In mijn tweewekelijkse nieuwsbrief tip ik je het beste wat ik lees, zie en hoor over mijn onderwerp. Schrijf je hier in voor mijn nieuwsbrief

Eerdere verhalen over de Verenigde Naties:

Kun je met soldaten vrede brengen? Deze spoedcursus geeft antwoord Samen met onderzoeksassistent Lisa Peters werk ik aan een serie artikelen over vredesmissies. We hebben inmiddels tientallen boeken, artikelen en films over het onderwerp verslonden. De meest inspirerende en informerende bronnen uit elk genre hebben we voor jullie op een rij gezet. Lees hier onze lees- en kijkwijzer terug. Wat doet deze vredesmissie in vredesnaam in een land zonder oorlog? De vredemissie van de Verenigde Naties in Haïti is weinig populair bij de bevolking: ze zien de blauwhelmen als een bezettingsmacht. Wat heeft de vredesmissie de afgelopen jaren bereikt? En wat gebeurt er met Haïti als ze weggaan in 2016? Lees hier de reportage terug Wat een (iets te) grote olifantenpenis ons vertelt over de wereldpolitiek Een pistool met een knoop in de loop. Een Picasso. Een opgezette diepzeevis. Het hoofdkantoor van de Verenigde Naties puilt uit van de kunst. De werken tonen een wereld, die in het teken staat van vrede en broederschap. Maar het beheer ervan laat zien waarom die wereld er nog niet is. Lees hier mijn artikel over de kunst van de VN terug Een witleren stoel, een rood knipperlicht en een afwerkhokje. Ra ra waar ben ik? Alle wereldleiders waren kort geleden bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Hoe gaat zo’n wereldtop eraan toe? Een verslag uit New York, aan de hand van tien voorwerpen. Lees het stuk hier terug Deze Nederlandse kan weleens de nieuwe baas van de Verenigde Naties worden Ze staat aan het hoofd van een verdeelde organisatie in een diep verdeeld land: de Nederlandse Sigrid Kaag, VN-gezant in Libanon. Ik liep een week met haar mee en leerde een ‘Iron Lady’ kennen, die in de wandelgangen genoemd wordt als mogelijke opvolger van haar baas Ban Ki-moon. Lees het portret hier terug Met de hele wereld afspraken maken is een bloedig spel Vier maanden lang interviewden onderzoeksassistent Jan Sluyterman en ik meer dan veertig mensen die betrokken zijn bij de onderhandelingen van de Verenigde Naties over ontwikkelingsdoelen wereldwijd. Alle landen op één lijn krijgen over de toekomst van de aarde, hoe doe je dat? Een reconstructie. Lees het stuk hier terug Hoe de wereld samen doelen leerde stellen (ook al zijn het er wat veel) Vijftien jaar geleden maakte de wereld ook al zo’n lijst met ontwikkelingsdoelen. Welke lessen zijn daaruit getrokken? Lees hier ons artikel over de Millenniumdoelen Noem eens drie dingen die je weet van Ban Ki-moon. Oké, twee dan. Oké, één? Hij staat aan het roer van de grootste organisatie ter wereld. Hij moet beslissen over oorlog, vrede en alles daar tussenin. Hij is ook een bureaucraat waar we eigenlijk niks van weten. Een portret van het mysterie dat Ban Ki-moon heet. Lees hier het portret dat Jonathan Katz over Ban Ki-moon schreef