Wordt klimaatverandering het einde van de wereld? Dit zeggen de feiten

‘Het lijkt misschien onmogelijk je voor te stellen dat een technologisch geavanceerde samenleving ervoor zou kunnen kiezen om zichzelf te vernietigen. Maar dat is wat we nu aan het doen zijn.’

Met die woorden besluit de gerespecteerde milieujournalist Elizabeth Kolbert haar boek Field Notes from a Catastrophe. In een recent verhaal in The New Yorker balt Kolbert het risico van klimaatverandering nog sterker samen: ‘global collapse’ - wereldwijde ineenstorting.

Vorige maand begon ik een serie over doemdenken in het klimaatdebat. Ik toonde de clichés van het apocaholisme en plaatste het hedendaagse debat in historisch perspectief. Nu is het tijd om een belangrijke achterliggende vraag te beantwoorden. In hoeverre kan klimaatverandering echt bijdragen aan een wereldwijde catastrofe?

Genoeg reden om onderzoek te doen naar de worstcasescenario’s van de klimaatverandering. Die zien er niet goed uit. En toch is er hoop. Geef me zeven vragen en ik praat je bij.

1. Om op te warmen: wat zijn ook alweer de gevolgen van klimaatverandering?

De gevolgen van klimaatverandering zijn wereldwijd al waarneembaar. Het IPCC vat het duidelijk samen: ‘De atmosfeer en de oceaan zijn opgewarmd, de hoeveelheid sneeuw en ijs is afgenomen en de zeespiegel is gestegen.’ De meeste effecten van klimaatverandering treden geleidelijk op. Denk aan de verzuring van oceanen, het afsterven van koralen, het smelten van gletsjers, de toenemende druk op ecosystemen en het groeiende risico dat soorten uitsterven.

De kans op weersextremen wordt door klimaatverandering waarschijnlijk groter. Denk aan stormen, overstromingen, hittegolven en lange periodes van droogte. ‘In tropische gebieden, vooral in Afrika, zal de voedselvoorziening [hierdoor] verder onder druk komen te staan,’ aldus een Nederlandse samenvatting van het recentste IPCC-rapport. ‘Op veel plekken in de wereld zal de vraag naar water voor irrigatie groter worden dan de hoeveelheid water die daarvoor beschikbaar is.’

Door klimaatverandering veroorzaakte droogte heeft bijgedragen aan het conflict in Syrië

Het Amerikaanse leger beschouwt klimaatverandering daarom als threat-multiplier die bestaande penibele situaties verergert en in toenemende mate bijdraagt aan natuurrampen, vluchtelingenstromen en conflicten over voedsel en water. ‘Regionaal en lokaal kunnen er behoorlijke ontwrichtingen optreden,’ zegt klimatoloog Rob van Dorland van het KNMI. Er is bijvoorbeeld al behoorlijk wat bewijs dat mede door klimaatverandering veroorzaakte droogte heeft bijgedragen aan het conflict in Syrië.

Omdat 10 procent van de wereldbevolking in kustgebieden woont, is toenemende zeespiegelstijging een van de grootste risico’s. Als de uitstoot van broeikasgassen niet aan banden wordt gelegd, stelt het IPCC dat de zeespiegel tegen 2100 waarschijnlijk tussen de 52 en 98 centimeter zal zijn gestegen. Voor de bewoners van eilandstaten in de Stille Oceaan kan dat al het einde van de wereld zoals ze die kennen betekenen.

Buiten de ‘waarschijnlijke’ voorspellingen van het IPCC zijn er meer en minder verontrustende scenario’s te vinden. De bekende klimaatwetenschapper James Hansen komt op basis van nieuw onderzoek tot een schatting van ‘enkele meters’ mogelijk al aan het einde van deze eeuw. Volgens onderzoekers van de NASA zullen de broeikasgassen die we nu al hebben uitgestoten zorgen voor een zeespiegelstijging van ten minste drie meter. ‘Maar we weten niet of dat binnen een eeuw zal optreden of langer zal duren,’ aldus Steve Nerem van de Universiteit van Colorado.

De zeespiegelstijging zal na 2100 in ieder geval nog vele eeuwen doorgaan. ‘Het kan wel 1.000 jaar duren voordat de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer weer in balans is met de omvang van de ijskappen en de hoogte van de zeespiegel,’ zegt Van Dorland.

2. Wordt de opwarming van de aarde ‘gevaarlijk’ voor mensen?

De internationale gemeenschap heeft vijf jaar geleden in Cancún vastgesteld dat klimaatverandering ‘gevaarlijk’ wordt vanaf een opwarming van twee graden Celsius. Maar het is helaas bepaald niet gezegd dat opwarming onder de twee graden ‘ongevaarlijk’ is.

‘Het is een glijdende schaal,’ zegt Rob van Dorland. ‘Gebieden rond de evenaar krijgen al veel eerder last dan landen op hogere breedtegraden. Naarmate de temperatuur stijgt, neemt het gebied dat echt nadeel ondervindt van klimaatverandering toe.’

Volgens het IPCC lopen ‘unieke en bedreigde systemen’ al een hoog extra risico bij een opwarming van twee graden, terwijl het risico op ‘grootschalige onomkeerbare gebeurtenissen’ dan nog ‘matig’ is. Ook als de opwarming beperkt blijft tot twee graden, zullen de ijskappen de komende eeuwen blijven smelten, met als gevolg mogelijk een meter zeespiegelstijging per honderd jaar.

De uiteindelijke temperatuurstijging hangt af van de stijging van de concentratie van broeikasgassen. Volgens de ‘beste inschattingen’ van het IPCC hebben we een kans van 66 procent dat de opwarming van de aarde onder de twee graden blijft als de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer in 2100 stabiliseert op 450 ppm (deeltjes per miljoen CO2-equivalent). Ter vergelijking: vóór de industriële revolutie was de concentratie broeikasgassen ongeveer 280 ppm. Maar in 2011 zaten we al op ongeveer 430 ppm. De ‘business as usual’-scenario’s van het IPCC overschrijden de 450 ppm in 2030 en komen uit op maximaal 1300 ppm in 2100.

Véél te veel dus om onder die twee graden te blijven.

Gek genoeg zijn er toch nog talloze scenario’s in omloop waarin ons wordt voorgeschoteld dat de opwarming nog beperkt kan worden tot twee graden in 2100. In zulke scenario’s worden in toenemende mate onrealistische aannames gedaan over succesvol klimaatbeleid van overheden en over ons vermogen om CO2 uit de atmosfeer te halen in de tweede helft van deze eeuw - de zogenoemde ‘negatieve’ emissies. De modellen gaan uit van een emissiereductie die ‘nog nooit op aarde vertoond is en zeker niet consistent over een periode van vijftig jaar,’ schrijft klimaatjournalist David Roberts op Vox.

Dus ja: een ‘gevaarlijke’ opwarming van twee graden Celsius gaan we zeer zeker meemaken. Deze eeuw nog. Volgens een veelgeciteerd rapport van de Wereldbank zijn we zelfs op weg naar vier graden. Zo’n opwarming zou worden gekenmerkt door ‘extreme hittegolven, afnemende wereldwijde voedselvoorraden, verlies van ecosystemen en biodiversiteit, en levensbedreigende zeespiegelstijging.’

3. Hoe groot is de kans dat de opwarming van de aarde uit de hand loopt?

De IPCC-scenario’s die ik tot nu toe heb genoemd, voorspellen de ontwikkelingen als er geen nieuwe klimaatmaatregelen worden genomen. Het International Energy Agency (IEA) heeft ook een scenario gemaakt waarin de goede voornemens van overheden wel zijn verwerkt. Als die voornemens worden uitgevoerd, komen we volgens het IEA in 2100 uit op ongeveer 700 ppm. Hoe groot is de kans dat klimaatverandering op de lange termijn dan alsnog uit de hand loopt?

Om daar iets zinnigs over te zeggen, moet ik eerst iets vertellen over de onzekerheid in de klimaatwetenschap. Er is namelijk nog behoorlijk wat onzekerheid over de snelheid van de opwarming die ons te wachten staat. Dat is goed te zien aan de uiteenlopende schattingen van uiteindelijke temperatuurveranderingen bij een verdubbeling van de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer - iets wat we deze eeuw zeer waarschijnlijk gaan meemaken.

Volgens het IPCC is het ‘waarschijnlijk’ dat zo’n verdubbeling van de CO2-concentratie gepaard gaat met opwarming tussen de 1,5 en de 4,5 graad Celsius. ‘Waarschijnlijk’ betekent hier: een kans van 66 procent. Er is dus ook een kans van 34 procent dat het meer of minder wordt, wat voor talloze dieren, ecosystemen en gemeenschappen het verschil tussen leven en dood betekent.

Dat is een flinke marge, maar dat is nog niet alles. We weten namelijk ook dat de kans op een uiteindelijke opwarming van 4,5 graad of meer, groter is dan een kans op 1,5 graad of minder. De kansverdeling die hierbij hoort heeft, zoals dat in de statistiek heet, een ‘fat tail’: teken haar in een grafiek en je krijgt een flinke bult links van het midden, en een ‘vette staart’ aan de rechterkant. Als we rekenen op 700 ppm in 2100 – zoals het IEA in het hoopvolle scenario doet – dan ziet de grafiek er als volgt uit:

Wat blijkt? Omdat we niet precies weten hoeveel temperatuurverandering ons te wachten staat bij een verdubbeling van de CO2-concentratie, is de kans meer dan 10 procent dat we op de lange termijn een opwarming van zes graden of meer te verwerken krijgen. Zelfs als alle overheden op aarde de goede voornemens die ze tot op heden hebben aangekondigd waarmaken. Dat is een enorm risico.

4. Wat zijn de mogelijke gevolgen van zo’n ‘extreme’ opwarming?

Dat is moeilijk te zeggen. Een opwarming van vijf of zes graden in één eeuw zou gelijkstaan aan de opwarming die door natuurlijke processen is opgetreden sinds de vorige ijstijd. ‘Het is waarschijnlijk dat dit zal leiden tot aanzienlijke ontwrichting en grootschalige migratie,’ zo concludeerde het gezaghebbende Stern Review on the Economics of Climate Change in 2006. De effecten zouden ‘catastrofaal’ kunnen zijn, concludeerde Stern, maar omdat de temperaturen zo ver buiten de menselijke ervaring vallen, zijn ze moeilijk te modelleren.

Vijf of zes graden opwarming zou kunnen leiden tot de onbewoonbaarheid van grote delen van de wereld

Mark Lynas heeft in zijn boek Six Degrees toch een poging gedaan om de gevolgen te schetsen. Bij vier graden opwarming krijgt Londen het klimaat dat Marrakesh vandaag heeft, schrijft Lynas. Vijf tot zes graden opwarming zou volgens hem kunnen leiden tot de onbewoonbaarheid van grote delen van de wereld, met extreme water- en voedseltekorten en de mogelijke migratie van miljarden mensen tot gevolg.

Het aantal dagen dat de hitte in de grote steden onverdraaglijk wordt, zal snel toenemen. Verschijnselen als hittestress, die bij twee graden opwarming nog te overzien zijn, worden een serieus gevaar voor de volksgezondheid. Verwoestijning van het Middellandse zeegebied behoort dan ook tot de mogelijkheden, restanten van tropische orkanen zouden West-Europa kunnen bereiken. De mondiale voedselveiligheid kan ‘ernstig in gevaar’ komen bij een opwarming van vier graden Celsius of meer.

Het risico op wat het IPCC ‘plotselinge en onomkeerbare veranderingen’ noemt, neemt dan ook snel toe. Zo zouden arealen met permafrost kunnen wegsmelten, wat leidt tot de uitstoot van methaan dat de aarde weer verder opwarmt. De kans dat de West-Antarctische ijskap instort wordt groter, een verschijnsel dat volgens het KNMI ‘in de huidige klimaatmodellen niet, of niet goed, [wordt] nagebootst.’ Instorting van deze en andere ijskappen kan de zeespiegel veel sneller doen stijgen dan de hedendaagse modellen voorspellen. De zeespiegelstijgingen van 3 meter of meer die NASA-onderzoekers voor de komende een of twee eeuwen voorspellen, kan steden als Londen, Shanghai, New York en Amsterdam bedreigen. (Waarover zometeen meer.)

De kosten en de destructie van de mogelijke veranderingen zouden volgens de onderzoekers die meewerkten aan de Stern Review in het slechtste geval vergelijkbaar kunnen zijn met ‘de grote oorlogen en economische depressie uit de eerste helft van de twintigste eeuw.’

Met het verschil dat geen vrede gesloten kan worden met een klimaat dat volledig is ontspoord.

5. Als we onvoldoende doen, kan de menselijke soort uitsterven?

Helaas wel. Voor het risico dat de mensheid loopt, hebben onderzoekers van de Global Challenges Foundation en het Future of Humanity Institute van de Universiteit van Oxford een nieuwe categorie verzonnen: infinite risk. Daarmee doelen ze op risico’s die een dermate fundamentele impact op toekomstige generaties hebben dat hun impact ‘onmetelijk’ wordt. Ze vereisen buitengewoon ingrijpen. ‘Klimaatverandering is een goed voorbeeld,’ schrijven ze in het rapport 12 Risks That Threaten Human Civilisation: ‘bijna alle aandacht gaat naar de meest waarschijnlijke scenario’s en er zijn weinig studies over onwaarschijnlijke scenario’s met enorme gevolgen.’

De onderzoekers concluderen op basis van een assessment van de wetenschappelijke literatuur dat er een kans is van 0,01 procent dat klimaatverandering er de komende tweehonderd jaar voor zorgt dat de mensheid uitsterft of ‘vervalt in groot uitzichtloos lijden.’ Dat is op zich prettig, een heel kleine kans. Maar helaas schatten dezelfde onderzoekers de kans op maar liefst 5 procent dat extreme klimaatverandering ervoor zorgt dat we de komende tweehonderd jaar een keten van gebeurtenissen in gang zetten die niet meer valt terug te draaien en die uiteindelijk alsnog leidt tot onze ondergang.

Een ineenstorting van de beschaving behoort dus ook zeker tot de mogelijkheden. Het risico op zulke extreme klimaatverandering is volgens de onderzoekers te vergelijken met het risico op een nucleaire oorlog of een wereldwijde pandemie.

6. Wat betekent dit alles voor Nederland en wat doen we daaraan?

Klimaatverandering zal zeker niet aan Nederland voorbijgaan. We kunnen rekenen op veel heftiger regenval met forse schade en de daarbij horende kans op overstromingen, een afname van de beschikbaarheid van zoet water in de zomer, ‘en zelfs uitval van energie- of transportnetwerken, na buien,’ schrijven KNMI en PBL. De overstroming van het VU-ziekenhuis die deze week plaatsvond als gevolg van een geknapte waterleiding, is een typisch voorbeeld van een lokale calamiteit die vaker zal voorkomen als de opwarming van de aarde doorzet. Dan zal het alleen niet komen door een geknapte leiding maar door een extreme bui of een overstroming.

Voor Nederland zijn er op de korte termijn ook positieve gevolgen van een warmere aarde: zo zullen in de winter minder mensen sterven door de kou, en kunnen een hogere CO2-concentratie en hogere temperaturen ‘in de toekomst leiden tot hogere landbouwopbrengsten en een verlenging van het groeiseizoen.’ Maar op lange termijn zal de landbouw in Nederland onder klimaatverandering gaan lijden. Alles overziend concluderen de onderzoeksinstituten KNMI en PBL dat Nederland in een zone ligt waar, ‘uitgaande van een adequaat adaptatiebeleid, de effecten van klimaatverandering naar de huidige inzichten beheersbaar zijn.’

Hoe dat ‘adequate adaptatiebeleid’ eruitziet? Daar wordt binnen de overheid hard over nagedacht. In 2008 zijn schattingen gemaakt over de worstcasescenario’s van zeespiegelstijging en overstromingen als gevolg van klimaatverandering. Er werd toen rekening gehouden met 120 centimeter zeespiegelstijging in 2100, en met twee tot vier meter in 2200. ‘Wij hebben onderzocht of we zo’n grote zeespiegelstijging technisch aankunnen, en zo ja, wat dat allemaal gaat kosten,’ zegt Jos van Alphen, die als adviseur ‘strategie en kennis’ in de staf van de Deltacommissaris werkt. ‘De conclusie was: technisch is het mogelijk en financieel valt het ook nog wel op te brengen.’

‘Dat we in staat zijn zo’n grote stijging van de zeespiegel bij te benen komt door onze goede uitgangspositie,’ zegt Van Alphen. ‘We hebben in Nederland al een vrij goed systeem dat ons tegen overstromingen beschermt. De grote uitgaven voor de aanleg van dijken, stormvloedkeringen en dichte dammen zijn al gedaan.’ Bovendien is de Noordzee ‘een grote zandbak’ die we kunnen gebruiken om de kust verder op te spuiten als dat nodig is. Zelfs als de stijging van de zeespiegel een stuk sneller gaat dan in 2008 kon worden voorzien, ‘blijven de technische en financiële uitspraken uit het rapport van de Deltacommissie nog steeds overeind staan,’ aldus Van Alphen.

Er zal wat meer geld bij moeten, maar Nederland zal niet zomaar onderlopen.

En als de zeespiegel zes meter stijgt? ‘Dan wordt het een stuk spannender,’ zegt Van Alphen. Als voorbeeld noemt hij de stormvloedkering bij Rotterdam, die vaker gesloten zal moeten worden om zeewater buiten te houden. Maar als die stormvloedkering gesloten is, kan hoogwater uit de rivieren niet wegstromen naar zee. De kans op overstroming door rivierwater uit het achterland neemt dan toe. Er wordt nu wel gekeken naar mogelijkheden om dit soort problemen op te lossen, zegt Van Alphen, maar het is duidelijk dat ‘het allemaal wel een grotere uitdaging wordt.’ In het Deltaprogramma worden daarom tegelijkertijd maatregelen uitgewerkt om de gevolgen van de overstromingen te beperken, voor het geval het wel een keer misgaat.

7. Wordt klimaatverandering nu wel of niet het einde van de wereld zoals we die kennen?

De kans dat het worstcasescenario uitkomt is onaangenaam groot. Maar de kans dat het níet totaal uit de hand loopt is voorlopig nog veel groter, namelijk 90 tot 95 procent. De ‘vernietiging’ waarvoor we vaak worden gewaarschuwd, is dus nog geen uitgemaakte zaak.

De effecten van klimaatverandering op de echt lange termijn zijn simpelweg nog niet te overzien, net zo min als ons vermogen om het tij nog te keren. ‘Wie weet hoe de wereld er over vier of vijf eeuwen uitziet?’ zegt Van Alphen. ‘Moet je eens de andere kant opkijken, een eeuw of twee terug. Wat een enorme ontwikkelingen zich maatschappelijk en technisch voorgedaan hebben!’

‘Geen tak van wetenschap kan ons vertellen waartoe de mensen van 2050 in staat zijn - en zeker de klimatologie niet,’ schrijft klimaatjournalist David Roberts op Vox. ‘Wat dat betreft maken we allemaal educated guesses. En kennis van de geschiedenis, politiek en economie zullen net zo belangrijk zijn voor het vellen van een oordeel als kennis van de natuurwetenschappen.’

De geschiedenis heeft zich nimmer lineair of eenduidig ontwikkeld, is nooit vol geweest van vooruitgang óf achteruitgang, en dat zal de toekomst evenmin zijn. Dáárom hebben wij nog wel degelijk iets te zeggen over de toekomst van het klimaat: menselijk handelen is niet te vangen in scenario’s.

Of is zo’n hoopvolle conclusie een vorm van ontkenning? Daarover gaat mijn volgende verhaal in deze serie.

Met dank aan collega correspondenten Tomas Vanheste en Sanne Blauw en aan Pier Vellinga, die als externe meelezer een conceptversie van dit verhaal heeft becommentarieerd.