De rechter verplichtte de staat tot meer klimaatactie. Wat is er met het vonnis gebeurd?

‘De kans dat milieuorganisatie Urgenda door middel van een rechtszaak het kabinet kan dwingen tot een ander milieubeleid is vrijwel kansloos. Dat zegt hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit van Leiden Wim Voermans. ‘Waarschijnlijk verliezen ze de zaak en worden ze veroordeeld tot het betalen van de proceskosten. Het gaat om een paar duizend euro maar daar krijg je dan wel behoorlijk wat zendtijd voor terug.’’

Zo opende een artikel in HetFinancieele Dagblad op 14 april 2015. Het was in die tijd niet ongebruikelijk om laag op te geven over de kansen van actieorganisatie Urgenda in de klimaatzaak die ze had aangespannen tegen de Nederlandse overheid. Misbruikte een actiegroep de rechterlijke macht niet om de eigen boodschap uit te venten?

Dat commentaar is gebleven, maar van onderschatting is geen sprake meer. De rechter was namelijk met Urgenda eens dat de Nederlandse staat te weinig doet om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen, en legde een ondergrens op van 25 procent emissiereductie in 2020.  De rechter hield de staat simpelweg aan de implicaties van verdragen die ze zelf had onderschreven. Zoals het klimaatverdrag van 1992, getekend door 195 landen, waarin staten met elkaar afspraken dat ze gevaarlijke klimaatverandering wilden voorkomen.

Als je zegt dat dat nodig is om je burgers te beschermen, moet je het ook doen, oordeelde de rechter.

Wat is er sindsdien gebeurd?

Door het vonnis ontstond bij veel mensen met een groen hart het idee dat een keerpunt was bereikt. De hashtags #ganietinberoep en #nuaandeslag waren wekenlang niet weg te slaan van Twitter en bijna 28.000 mensen tekenden de petitie ‘Ga niet in beroep!’ op de petitiewebsite Avaaz.

Marjan Minnesma, aanvoerder van Urgenda, hoopte dat het vonnis de links-rechtsverdeling in de politiek zou helpen beslechten, zodat nu eindelijk iedereen in actie zou komen voor het klimaat. De rechter was boven de partijen verheven en had de ernst van de situatie luid en duidelijk erkend. ‘Dit gaat over de toekomst van ons allemaal,’ zei Minnesma begin september, toen ze bij Nieuwsuur te gast was.

De rode draad? De verdeeldheid lijkt alleen maar groter geworden

Veel Nederlanders zien dat inmiddels. ‘Een ruime meerderheid van de Nederlanders (61 procent) wil dat het kabinet snel meer maatregelen neemt om [...] opwarming van de aarde te helpen voorkomen,’ zo bleek uit een onderzoek dat Greenpeace en Milieudefensie hadden laten uitvoeren door TNS NIPO.

Het kabinet heeft inmiddels laten weten het vonnis uit te voeren én in hoger beroep te gaan. In dit stuk zet ik de belangrijkste ontwikkelingen sinds het vonnis op een rij. De rode draad? Dat de interventie van de rechter vooralsnog geen game changer is, integendeel. Het lijkt de bestaande politieke verdeeldheid alleen maar te versterken.

Wat is tot nu toe het voornaamste effect van het vonnis?

De politieke druk om méér tegen het klimaatprobleem te doen, is door het vonnis flink toegenomen. Een coalitie van natuur- en milieuorganisaties gebruikte de uitspraak om te pleiten voor het sluiten van kolencentrales. Door uitvoering van het reeds gesloten Energieakkoord komt Nederland namelijk in 2020 uit op 21 procent minder broeikasgassen. Dat is niet voldoende (de rechter oordeelde dat 25 procent het minimum is), dus zijn aanvullende maatregelen nodig. Het sluiten van kolencentrales is volgens de groenen de enige geloofwaardige optie.

Een groep van 28 wetenschappers schreef naar aanleiding van het vonnis een brief aan premier Mark Rutte om uit te leggen dat 25 procent emissiereductie echt het minste is wat Nederland moet doen, gegeven de ernst van het probleem. De groep academici benadrukte dat ‘de huidige beleidsplannen van de EU en van Nederland tekortschieten’ om de zeer negatieve gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Een hoger beroep is op basis van ‘klimaat-inhoudelijke overwegingen’ niet verdedigbaar, schreef de groep, terwijl de doelstellingen ‘goed haalbaar [zijn] tegen beperkte kosten of mogelijkerwijs zelfs met maatschappelijke baten - nog los van de klimaatbaten.’

PvdA-leider Diederik Samsom zag zich door alle oproepen genoodzaakt te laten weten dat hij vindt dat er ‘veel meer nodig’ is. ‘Eerlijk gezegd is de rechterlijke uitspraak totaal niet voldoende,’ schreef hij in een e-mail aan zijn achterban.

Dan zijn er inmiddels zeker wel maatregelen genomen?

Helaas. Staatssecretaris Wilma Mansveld (PvdA, Verkeer & Milieu) heeft in dagblad Trouw gezegd dat 25 procent nu het ‘nieuwe doel’ van het kabinet is. Hoe ze dat wil uitvoeren, heeft ze nog niet uitgelegd. Ze kondigde alleen een onderzoek aan, dat eind 2015 af moet zijn. In de eerste helft van 2016 zal het kabinet dan aan de Kamer laten weten ‘welke vervolgstappen genomen zullen worden.’ Minister Henk Kamp van Economische Zaken heeft al aangegeven geen maatregelen te willen nemen die op gespannen voet staan met het Energieakkoord, dat hij – volgens afspraak – niet eerder dan eind 2016 wil evalueren.

Zo vlammend als het vonnis van de rechter was, zo stroperig is Den Haag

Is dat snel genoeg? Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) hebben na het vonnis een ‘quickscan’ gemaakt van de mogelijkheden om de CO2-uitstoot verder terug te brengen. Daaruit blijkt dat de 25 procent ‘niet meer haalbaar’ is als het kabinet nu eerst een jaar op zijn handen blijft zitten. ‘Snelle reductie vereist [...] effectieve invoering van het extra beleid,’ schrijven de onderzoeksinstituten.

Mogelijkheden genoeg. De regering kan bijvoorbeeld kiezen voor de bijstook van méér biomassa, voor het sluiten van kolencentrales, het terugbrengen van de maximumsnelheid en/of het invoeren van een kilometerheffing. Maar over al die dossiers zal politieke strijd geleverd worden. Zo weten we dat de VVD per se 130 wil rijden op de snelweg en dat een kilometerheffing voor die partij uitgesloten is. De milieubeweging wil niet nóg meer biomassa verstoken, omdat daarmee geen blijvende bijdrage wordt geleverd aan een duurzame energievoorziening.

Zo vlammend als het vonnis van de rechter was, zo stroperig is Den Haag. ‘Het kabinet neemt geen extra maatregelen en denkt het klimaatprobleem op te lossen met meer onderzoek,’ reageerde GroenLinks-leider Jesse Klaver. ‘Dat is volstrekt onvoldoende.’

Waarom reageert het kabinet dan niet wat voortvarender?

De VVD – niet bepaald een partij van klimaatactie – is onvermurwbaar. Energiewoordvoerder en Kamerlid Remco Dijkstra liet weten dat hij het ‘een rare uitspraak van de rechter’ vond. ‘Als de rechter op de stoel van politici gaat zitten, kunnen we de Tweede Kamer net zo goed opdoeken en voortaan alles aan de rechter vragen’, aldus Dijkstra.

De VVD vreest dat activistische rechters in de toekomst het beleid kunnen bepalen ‘op andere beleidsterreinen zoals onderwijs, defensie, zorg en sociale zekerheid.’ Vergelijkbare argumenten werden veelvuldig op de opiniepagina’s geuit. Oud VVD-leider Frits Bolkestein stelde bijvoorbeeld dat de rechter zich niet in het klimaatbeleid had mogen mengen.

PvdA-leider Diederik Samsom kon zich goed in deze zorgen verplaatsen. ‘Wat zouden we ervan vinden als een rechter zegt dat de uitkeringen omlaag moeten? Of omhoog? Dus daar moet het kabinet wel even serieus naar kijken,’ zei hij in de Volkskrant. De PvdA stond niet te springen om een hoger beroep, maar ging ermee akkoord, als het vonnis ondertussen zou worden ‘uitgevoerd.’

Schept de zaak inderdaad een precedent?

Minnesma gelooft van niet. ‘Ik ben helemaal niet bang dat je nu voor ieder wissewasje naar de rechter kan. De essentie van onze zaak is een hele grote gevaarzettingssituatie. Dat geldt niet bij een zaak over bijvoorbeeld de hoogte van de uitkeringen. Daarover kun je wel naar de rechter gaan, maar dan kom je niet heel ver.’

Urgenda heeft er bij het kabinet op aangedrongen om te kiezen voor ‘cassatie in het belang der wet’ – een procedure waarin de Hoge Raad rechtstreeks wordt ingeschakeld om te oordelen over de vraag of de scheiding der machten correct is toegepast. En of deze zaak een precedent schept voor andere actiegroepen om hun gram bij de rechter te halen. Onder meer D66 en GroenLinks steunden deze oproep en drie van de vier juristen die werden uitgenodigd voor een hoorzitting over de klimaatzaak in de Tweede Kamer bevestigen dat alle principiële juridisch-staatsrechtelijke vragen in zo’n cassatie-procedure zouden kunnen worden beantwoord.

‘Ze zouden binnen een half jaar van ons af zijn,’ zegt Minnesma. Dat het kabinet toch in beroep gaat, werd door GroenLinks-Kamerlid Liesbeth van Tongeren ‘een bizar politiek signaal’ genoemd.

Maar is de rechter nu wel of niet ‘op de stoel van de politiek’ gaan zitten?

Voor een hoorzitting in de Tweede Kamer werden verschillende juristen ingevlogen om over deze vraag te debatteren. De rechter heeft met het vonnis in feite een ‘wetgevingsbevel’ gedaan, zei universitair docent staat- en bestuursrecht Geerten Boogaard van de Universiteit Leiden: de politiek wordt hier gedwongen om nieuw beleid te maken. De rechterlijke macht heeft zich daarmee boven de politieke verheven, en dat mag niet.

De rechtsstaat wordt ‘verkwanseld,’ stelden de jurist Lucas Bergkamp en de chemicus-filosoof Jaap Hanekamp in hun bijdrage aan de hoorzitting. De rechter is volgens hen door een ‘zeer kleine minderheid’ aangezet tot ‘extreem activisme.’ Het doel van de activisten zou zijn om ‘een romantische utopie af [te] dwingen.’ Hoe leggen we aan onze kinderen uit, vragen Bergkamp en Hanekamp retorisch, dat we ‘de rechter hebben toegestaan het overheidsbeleid te bepalen op grond van veronderstelde “wetenschappelijke” noodzaak?’

Volgens deze critici is met het vonnis een eerste stap gezet naar een ‘totalitair systeem’ waarin ‘het publieke belang en het politieke oordeel’ niet meer bestaan. ‘De klimaatwetenschap kan ons niet de wet voorschrijven, dat kan alleen de politiek.’ De overheid zou dan ook niet moeten beginnen aan uitvoering van het vonnis, schrijven ze, want daarmee wordt de rechtsstaat al ondermijnd.

Dus het vonnis in de klimaatzaak luidt het einde van de rechtsstaat in?

Daarover zal de Hoge Raad moeten oordelen. Ik vind dat Bergkamp en Hanekamp wel erg hard van stapel lopen. De rechter heeft namelijk niet gezegd wat er moet gebeuren om het vonnis uit te voeren, louter dat er iets moet gebeuren. De rechter heeft dus ook geen beleid gemaakt, ‘maar in het vonnis juist gewezen op nalatigheid bij de uitvoering van bestaand beleid,’ zo vatte dagblad Trouw Urgenda’s argumentatie samen.

‘Wie de Staat voor de rechter daagt, vraagt slechts dat de politiek zijn eigen democratisch vastgestelde rechtsregels zal naleven,’ schreef Minnesma in haar inbreng voor de hoorzitting in de Tweede Kamer. ‘Dat is een wezenlijk onderdeel van de Trias Politica, ons stelsel waarin we een evenwicht zoeken tussen de staatsmachten, waarbij de rechter rechtsbescherming biedt en rechtsgeschillen beslecht als een burger daarom vraagt.’

Of je nu kijkt naar stakingsrecht, abortus of euthanasie, telkens was het een rechter die de knoop doorhakte en een norm stelde

De jurist en voormalige advocaat-generaal van de Hoge Raad Toon Huydecoper is dat met Urgenda eens, zo liet hij weten in zijn inbreng voor de hoorzitting. ‘De rechter werd gevraagd te beoordelen of de Staat ten aanzien van "klimaat" al-dan-niet rechtmatig te werk gaat. Het oordeel daarover is inderdaad (mede) aan de rechter, en dat moet ook vooral zo blijven.’

Klimaatverandering kan ‘zeer negatieve gevolgen’ voor de bevolking hebben, en dus mag de rechter volgens Urgenda tegemoetkomen aan een beroep de bevolking te beschermen. De scheiding der machten is volgens de actieorganisatie ‘geen vrijbrief aan de politiek om een beleid te voeren dat onverantwoord grote gevaren inhoudt.’

Minnesma benadrukt dat de rechter in heikele politieke dossiers wel vaker een doorslaggevende rol heeft gehad. Of je nu kijkt naar stakingsrecht, abortus of euthanasie, telkens was het een rechter die de knoop doorhakte en een norm stelde. ‘Als een dispuut gaat over een onderwerp wat heel erg omstreden is,’ zegt Minnesma, ‘wil dat niet zeggen dat het daarmee een politiek besluit is.’

Wat nu?

Als de staat inderdaad in beroep gaat – aangekondigd maar nog niet officieel aangetekend bij de advocaat van Urgenda – zal het nog twee tot drie jaar duren voordat we weten wat de Hoge Raad van de zaak vindt. Het hoger beroep heeft geen ‘opschortende werking’, dus het kabinet zal ondertussen werk moeten maken van de 25 procent reductie.

Minnesma blijft optimistisch over de mogelijke doorwerking van het vonnis. ‘Deze uitspraak zal in alle studieboeken belanden,’ zei ze in de Volkskrant. ‘Hij is vergelijkbaar met de Australische casus waarin de Aboriginals landrechten kregen, of de Amerikaanse uitspraak waarmee zwarten toegang kregen tot het witte onderwijs. We hebben jarenlang aan deze zaak gewerkt en hij heeft wereldwijd veel hoop gegeven. Veel juristen in andere landen gaan ermee aan de slag.’

In Australië en Groot-Brittannië worden aanklachten voorbereid, zegt Minnesma, en eerder werd al bekend dat ook in Spanje en Noorwegen aan klimaatzaken wordt geschreven. In België en Amerika lopen zulke zaken al. En Roger Cox, de advocaat van Urgenda, is op dit moment in Canada om over de mogelijkheden daar te praten.

Volgende week debatteert de Tweede Kamer over de klimaatzaak. Komende zondag zendt Tegenlicht een documentaire uit met Roger Cox, de advocaat van Urgenda, in de hoofdrol. De trailer belooft een mooie, ingetogen film. Kijken!

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Eerdere verhalen over de klimaatzaak en ontwikkelingen in het klimaatrecht: