Elf oplossingen voor het conflict in Oost-Oekraïne

Vanaf de weg naar de Oost-Oekraïense stad Donetsk zijn ze niet te zien. Links moeten de pro-Russische rebellen zitten, rechts het Oekraïense leger. Beide partijen hebben zich verstopt in de bossen, achter de heuvels, terwijl hun wapens zwijgen. De weg zelf is nog een ravage sinds de wapenstilstand van vorige maand: kogelgaten in de bewegwijzering, deuken in de vangrails en asfalt kapotgereden door tanks.

In zijn werkkamer in Kiev luistert Andrej Jermolajev gretig naar dergelijke bevindingen uit de door pro-Russische rebellen uitgeroepen Volksrepubliek Donetsk. ‘Ik heb geen contacten daar, dus ook geen indruk van de situatie. Daarom is het interessant om u te zien,’ zegt hij, terwijl hij zijn eerste sigaret opsteekt.

Jermolajev (46) - baard, samengeknepen ogen, nadenkend voordat hij een antwoord geeft - is directeur van het onafhankelijke Instituut voor Strategische Studies Nieuw Oekraïne. Het afgelopen jaar reisde Jermolajev naar landen als Ierland en Schotland om te kijken hoe daar interne conflicten - afsplitsing, autonomie en decentralisatie - werden aangepakt.

Momenteel heeft Kiev geen invloed in het deel van de Oost-Oekraïense regio Donbass, waar naast de Volksrepubliek Donetsk ook die van Loehansk is uitgeroepen. En dat gebrek aan contact tussen de Oekraïense regering en de separatisten zit Jermolajev dwars. De Oekraïense regering betaalt geen pensioenen uit in het gebied, heeft de banken afgesneden en heeft een economische blokkade om de volksrepublieken gelegd, waardoor medicijnen en levensmiddelen niet worden geleverd. Dat gaat ten koste van de inwoners van de volksrepublieken.

Gisteren stemde het land voor de lokale verkiezingen. De pro-Russische separatisten in het oosten stelden hun stemming uit. Daar houdt een staakt-het-vuren tussen hen en de Oekraïense regering stand.

Is er een oplossing voor de oorlog in Oost-Oekraïne? Twee experts streven naar behoud van een verenigd Oekraïne, inclusief het opstandige oosten.

‘In de volksrepublieken in Oost-Oekraïne wonen maar liefst drie miljoen mensen. Die kun je niet in de steek laten. Daarnaast zitten een miljoen vluchtelingen in Oekraïne en Rusland te wachten totdat ze naar huis kunnen. Veel van deze mensen zijn negatief over de regering in Kiev, maar ze beschouwen zichzelf als Oekraïners. Doe je niets, dan gaan ze verder zonder ons en bewaart Rusland de controle.’

Praat met elkaar

Daarom moeten niet alleen de regeringsleiders van Duitsland, Frankrijk, Rusland en Oekraïne met elkaar spreken, zoals in het Minskakkoord. Ook, zo stelt Jermolajev voor, Oekraïne en de separatisten moeten met elkaar om tafel (oplossing 1). ‘Kiev mag de rebellen terroristen en marionetten van Moskou noemen, maar ze regeren wel. Zij bepalen het leven daar en hebben steun onder de bevolking. Niet van iedereen, maar ze hebben het.’

Trek je niets aan van radicale Oekraïense groeperingen en opiniepeilingen

De wapenstilstand biedt de kans om met elkaar te praten. ‘Niet om te onderhandelen, maar om te communiceren,’ aldus Jermolajev. Door contacten te leggen tussen zorgverleners, vakbonden en maatschappelijke organisaties van beide kanten kan de lokale bevolking zich gesteund voelen door Oekraïne (oplossing 2).

Daarnaast stelt Jermolajev voor dat een parlementaire delegatie bestaande uit alle politieke partijen in gesprek gaat met vertegenwoordigers van de regering van de volksrepublieken. Beide kampen moeten een coördinerende rol spelen bij het opzetten van een gezamenlijke economie en een gezamenlijk belastingstelsel, waardoor de regio weer betrokken raakt bij Oekraïne (oplossing 3).

De Oekraïense president Petro Porosjenko heeft altijd verkondigd niet met de ‘terroristen’ te willen praten. Een dergelijke toenadering zou erkenning betekenen. Hoe moet hij zo’n stap dan verantwoorden tegenover de Oekraïense bevolking en het leger en de bataljons die in de Donbass vechten?

Trek je niets aan van radicale Oekraïense groeperingen en opiniepeilingen luidt nog een suggestie van Jermolajev (oplossing 4). ‘Een president moet impopulaire beslissingen durven nemen.’

Maar Porosjenko ziet nog een obstakel. Hij meent dat er geen vrede mogelijk is zolang er ‘Russische troepen’ op Oekraïens grondgebied actief zijn. Jermolajev draait dit om: als de president vrede wil, moet hij dit argument laten vallen (oplossing 5). ‘Officieel zegt het Kremlin dat het niet deelneemt aan de strijd en geen troepen in Oekraïne heeft zitten. Ik weet dat Rusland met zijn propaganda een vuil spel speelt, bedriegt en een andere taal spreekt. Maar als Porosjenko dit argument bij elk overleg gebruikt, ondertekent Moskou niets.’

Haal de regio uit de Russische invloedssfeer

‘Praten met de rebellen heeft geen zin,’ zegt Miroslav Marinovitsj (66), vice-rector van de Universiteit van Lviv. ‘Zij doen alleen maar wat het Kremlin zegt.’ De besnorde intellectueel zit in een koffiehuis in zijn woonplaats Lviv in Oekraïne. In de jaren zeventig werd de bekende West-Oekraïner veroordeeld tot zeven jaar dwangarbeid in een strafkamp plus vijf jaar verbanning toen hij de Helsinkigroep oprichtte, die de mensenrechtensituatie in Sovjet-Oekraïne moest verbeteren.

Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne van Rusland pleit hij voor ‘desovjetisering’ van zijn land (oplossing 6). ‘Als er geen erkenning is van de fouten uit het verleden, kan er geen verzoening komen,’ zegt de oud-dissident. ‘Het moet afgelopen zijn met de paternalistische regeerstijl van de leiders in de landen van de voormalige Sovjet-Unie. De burger moet leren het heft in eigen hand te nemen.’

Oekraïne is vérder in dit proces dan Rusland, meent hij. In steden als Kharkov en Kramatorsk, net als Donetsk gelegen in het oosten van het land, kregen de separatisten geen voet aan de grond. Terwijl daar Leninbeelden omver worden getrokken, verrijzen in Rusland opnieuw Stalinmonumenten. Ook in Donetsk hangen billboards met de beeltenis van de tiran. ‘In Rusland wil Poetin de Sovjet-Unie laten herleven,’ sombert Marinovitsj.

Maar Oekraïne kan zelf stappen zetten om te ‘desovjetiseren,’ denkt Marinovitsj. En wel door zich te richten op verzoening in eigen land (oplossing 7). ‘Er zal altijd een percentage blijven dat de staat Oekraïne niet ziet zitten. We moeten een manier vinden ook die meningen te respecteren.’

Hervorm, groei en schep eenheid

Momenteel wordt in Oekraïne gesproken over een nieuwe inrichting van het land: decentralisatie (oplossing 8). Om al die verschillende regio’s tevreden te houden en het land efficiënter te besturen, moet er meer zeggenschap en budget naar de lokale overheden.

Westerse regeringsleiders zijn het daarmee eens. Rusland vindt dat niet genoeg en hamert op federalisatie, waarbij de regio’s ook hun eigen buitenlandbeleid mogen bepalen. Maar dat zal leiden tot een verzwakt Kiev, wat het Kremlin in de kaart speelt, denkt de Oekraïense regering.

‘Bouw door het hele land een nieuw systeem op met regionale structuren om autonome regio’s te stimuleren,’ oppert Jermolajev (oplossing 9). ‘Maar kom tegelijk met een formule voor nationale eenheid, waar de maatschappij bij betrokken is en start een dialoog met en tussen alle regio’s om het onderlinge begrip te vergroten. Gebruik de ervaring van andere landen en wees niet bang om deze weg op te gaan.’

Het midden- en kleinbedrijf moet worden versterkt ten koste van de oligarchen

Miroslav Marinovitsj ziet niets in dergelijke ‘technische oplossingen.’ ‘In de rebellenrepublieken wordt als argument aangevoerd dat Kiev niet naar de mensen luistert. Maar de regering luistert naar niemand en zal dat ook niet gaan doen. President Porosjenko staat net als zijn voorganger Janoekovitsj een paternalistische staat voor: ‘Wij lenen geld en zullen voor u zorgen.’ Dat is in strijd met het wezen van de Majdanrevolutie, waarbij de mensen leerden voor zichzelf te spreken.’

Als Oekraïne een succesvol land wordt - in weerwil van Poetin - zal de interne vrede bewaard blijven, zegt de oud-dissident. En dus moet Oekraïne hervormen (oplossing 10). Miroslav Marinovitsj is een van de leden van de zogeheten Nestorgroep, een groep Oekraïense denkers uit alle regio’s van het land die voorstellen doet aan de regering. Dat kan gaan over onderwijs, ecologie, de rechtspraak of corruptiebestrijding. ‘Het midden- en kleinbedrijf moet worden versterkt ten koste van de oligarchen,’ is zijn belangrijkste suggestie. Dus: minder macht naar de grote industriëlen, meer macht naar de kleine bedrijven.

Het verleden vergeten

Met Rusland valt niet te praten, denkt Marinovitsj. ‘Als je tegenstander het spel van alles of niets speelt, werkt dialoog niet.’ Maar op de lange termijn kan Oekraïne niet zonder Rusland, vindt ook de West-Oekraïense intellectueel. Dus moeten Oekraïners en Russen onderling met elkaar in contact blijven, vindt hij (oplossing 11).

Vorige zomer organiseerde hij een bijeenkomst met Oekraïense en Russische intellectuelen en leraren van beide kanten, waaronder Andrej Zoebov, een historicus die was ontslagen van de universiteit in Moskou nadat hij een kritisch artikel had geschreven over de Russische annexatie van de Krim. Aan het eind van de bijeenkomst stelden de aanwezigen een verklaring op waarin gepleit werd voor bruggen bouwen, dialoog en samenwerking tussen Russen en Oekraïners. De tekst werd getekend door Zoebov en Marinovitsj - veel anderen twijfelden of weigerden. ‘Russen en Oekraïners moeten met elkaar praten over het gezamenlijke totalitaire verleden,’ zegt de oud-dissident.

De verklaring zou worden verspreid in Oekraïne en Rusland, maar twee weken na de bijeenkomst werd vlucht MH17 neergehaald en nam de oorlog in hevigheid toe. ‘Daardoor stopte het praten weer.’

Vrede stichten is een opdracht voor de jeugd, zegt de oud-dissident nu. ‘Onlangs gaf ik een college over het conflict. Naderhand was de eerste vraag, gesteld door een jonge studente, ‘Hoe krijgen we vrede?’ Ik was verbluft. De nieuwe generatie denkt Europeser: pragmatisch en onbevangen. Zij zijn niet zo bezig met het totalitaire verleden zoals mijn generatie.’

De oplossingen legden we voor aan Oost-Europa-deskundige Tony van der Togt, lees hier zijn antwoorden.

Meer lezen over Oekraïne?