De klimaatdocu van Naomi Klein is zwart-wit en eenzijdig. En toch moet je hem kijken

De boeken van Naomi Klein staan strak van de tegenstellingen. Neem haar eerste bestseller, No Logo (1999). Daarin beschrijft de Canadese publicist en activist hoe multinationals met hun merken de publieke ruimte overnemen terwijl ze werknemers in lageloonlanden uitknijpen: schijn versus werkelijkheid, rijk versus arm. In This Changes Everything (2014) laat Klein zien hoe het onverzadigbare kapitalisme onvermijdelijk leidt tot de vernietiging van de aarde: het kapitalisme versus het klimaat.

De recent verschenen klimaatdocumentaire die Klein met regisseur en echtgenoot Avi Lewis maakte - en die dezelfde naam draagt als het boek waarop het is gebaseerd - is doordesemd van dezelfde binaire blik op de werkelijkheid, dezelfde drang die te vangen in overzichtelijke categorieën.

Dat is gelijk ook de grootste makke van de film: This Changes Everything is zo druk met het neerzetten van tegenstellingen, dat de menselijke verhalen die worden verteld niet uit de verf komen. Het zijn instrumenten van de systeemkritiek van Naomi Klein en ze krijgen geen kans om op zichzelf te staan, om adem te halen, of te verrassen.

We zien een echtpaar uit Montana dat een geitenboerderij runt en slachtoffer wordt van een lekkende oliepijpleiding van ExxonMobil. We zien een Chinese moeder die soms de helft van het jaar haar kind binnen moet houden omdat er zoveel smog in Beijing hangt. We zien leden van de Canadese First Nations die vechten voor behoud van hun land, tegen de oprukkende oliebedrijven die vele honderden vierkante kilometers grond willen strippen omdat ze een goede ‘waardepropositie’ zien in de olie eronder.

Maar echt meeleven met deze slachtoffers van het fossiele-energiesysteem is moeilijk, want we leren ze nauwelijks kennen. Ze zijn figuranten die de stelling moeten ondersteunen die Klein uiteenzet in de voice-over: dat het kapitalisme een nietsontziende machine is die pas zal stoppen de natuur weg te vreten als wij daar een stokje voor steken.

Zwart-witter dan de werkelijkheid

Om dat punt te maken, in een film die in negentig minuten door acht landen reist, moeten Klein en Lewis iedere scène zo plat slaan dat die nog maar één ding kan betekenen. Na beelden van het olielek in Montana, bijvoorbeeld, wordt president Barack Obama opgevoerd als fossiele boef pur sang: pochend - met tientallen nieuwe pijpleidingen als zijn decor - over de vele gebieden die hij heeft vrijgegeven voor olie- en gasboringen. We horen niks over het feit dat zijn regering óók ambitieuze klimaatplannen heeft gelanceerd en toenadering tot China heeft gezocht om emissiedoelen af te stemmen.

In dit soort simplificaties bijt de film zich in de staart, want de werkelijkheid is niet zwart-wit en wie dat wel suggereert, neemt zijn doelgroep weinig serieus.

In dit soort simplificaties bijt de film zich in de staart, want de werkelijkheid is niet zwart-wit

In een van de eerste scènes zegt Klein dat ze nooit van klimaatfilms heeft gehouden: de clichés van het genre - de telkens opnieuw verdrinkende ijsberen - vervelen haar zo dat ze zelfs het ‘einde van de wereld’ (haar woorden) saai is gaan vinden. Maar zelf leunen Klein en Lewis op zo ongeveer iedere andere conventie van het genre. Zie de shots van gutsende olie, kaalgeslagen aarde, bosbranden en overstromingen. Zie de filmposter, met een planeet in lichterlaaie. Combineer dat met het welbekende verhaal van daders en slachtoffers, van David en Goliath, en je hebt een film die sleets voelt. Er wordt niet gelachen en de muziek is gezapig - een belangrijke aanwijzing dat de mogelijkheden die film biedt om een boek leven in te blazen, niet goed worden gebruikt.

Als film vind ik deze documentaire dus niet helemaal geslaagd. Maar er zitten hoogtepunten in, zoals de reportage vanuit Fort McMurray, het centrum van de oliewinning uit teerzanden in Canada. De mijnwerkers en ingenieurs die zich elke avond in de kroeg verdoven omdat hun werk zo troosteloos is. Ze trekken naar deze plek om geld te verdienen, maar ze zien eruit als mannen in militaire dienst: gehavend, verloren.

Ook erg mooi: de vele shots van maagdelijke natuur die wordt bedreigd door de mentaliteit van ‘nemen nemen nemen’: graafmachines, mijnen, boorplatforms. We zien een groen berglandschap dat wordt doorsneden door een stoffige kolentrein; we zien sierlijke paarden tegen de achtergrond van een enorme centrale, hun bruine vacht glanzend in het zonlicht. Esthetische contrasten die vragen oproepen over onze verstoorde verhouding met de natuur. We moeten ons realiseren dat we natuur zijn, zegt Klein dan in de voice-over. Maar hoe de stadsmens die deze film bekijkt dat inzicht in actie moet vertalen, blijft weer vaag.

Vrouwen in de kern van het verzet

Klein en Lewis hebben kennelijk geaccepteerd dat deze film niet iedereen tevreden gaat stellen. Ze zijn niet op zoek naar de grootste gemene deler of het grootste publiek, zoals Al Gore met zijn An Inconvenient Truth. Nee, deze film wil een beweging inspireren die al heeft besloten dat ‘het oude systeem’ op de schop moet. Klein doet dat door te doen waar ze goed in is: tegenstellingen tonen en verzet van onderop in beeld brengen. De oplossingen moeten van burgers komen die ‘nee’ zeggen tegen de status quo en ‘ja’ tegen alternatieve waarden, energiebronnen en sterkere democratische instituties.

De scènes in Griekenland tonen bijvoorbeeld dat in de grootste crises ook het inspirerendste verzet kan ontstaan. In Halkidiki strijden dorpelingen tegen de komst van een goudverwerkingsfabriek. De burgemeester die aan het woord komt, belichaamt het idee dat er nu eenmaal geen alternatief is: Griekenland móet zijn grondstoffen verkopen om uit de crisis te komen. Maar de demonstranten die in verzet komen tegen deze logica weten dat er altijd alternatieven zijn, dat een bevolking niet alles hoeft te pikken in naam van de begrotingsdiscipline. Ze worden voor die vastberadenheid gestraft met repressie, arrestaties en traangas in de woonwijk waar hun kinderen liggen te slapen. Maar zulke brutaliteit van de macht zorgt onder de demonstranten juist voor méér solidariteit.

Klein en Lewis brengen doelbewust vrouwen in beeld als kampioenen van dit verzet. In de ravage van orkaan Sandy zien we een jonge vrouw die kordate besluiten neemt over de hulpverlening - geholpen door een man die daar een beetje schaapachtig bij kijkt. Als je erop gaat letten zie je dit in de hele film terug. Zie het echtpaar met de geitenboerderij in Montana: de vrouw huilt over het olielek, haar man legt voorzichtig een hand op haar schouder, zij schudt die subtiel van zich af. De vrouwen in deze film hoeven niet getroost te worden. Ze willen dat er iets verandert. En ze zijn bereid daarvoor te vechten.

Wie bereid is de filmische tekortkomingen van This Changes Everything door de vingers te zien, kan er wel degelijk wat van leren. De film toont dat het een keuze is om de wereld te accepteren zoals die nu toevallig is, toont strijdbaarheid te midden van een crisis. En daar kunnen we niet genoeg van hebben.

This Changes Everything is in grote delen van de wereld al te zien via iTunes en speelt tussen 18 en 29 november op het International Documentary Festival Amsterdam. Tijdens de klimaattop in Parijs, die van 30 november tot 11 december plaatsvindt, hopen wij een online screening voor jullie te organiseren – zodat je de film vanuit je luie stoel kunt bekijken en zodat we samen in gesprek kunnen gaan over de voors en tegens van het verhaal dat Klein en Lewis hier neerzetten.