Thuis tussen de laatste nazi’s

August Zirner is een Duitse acteur die in Amerika is geboren; zijn Oostenrijkse ouders waren voor de nazi’s gevlucht. Als jongeman keerde hij terug naar Europa, en nu woont hij in Prien am Chiemsee, een stadje aan een meer ten oosten van München. De Chiemsee heeft drie eilanden. Op het ene eiland staat een klooster, op het andere een kasteel dat Ludwig II heeft laten bouwen, het derde is onbewoond. In de zomer is het meer een geliefde toeristenbestemming.

Van 1960 tot 1966 was Adolf von Bomhard burgemeester van Prien am Chiemsee, in 1971 werd Von Bomhard ereburger van Prien am Chiemsee.

In de oorlog was Von Bomhard Befelshaber der Ordnungspolizei in Reichskommissariat Ukraine en tijdens de Neurenberger Processen trad hij op als getuige, waarbij hij, zo bleek achteraf, meineed pleegde.

Begin dit jaar begon acteur August Zirner een handtekeningenactie om ervoor te zorgen dat Von Bomhard geen ereburger meer zou zijn van Prien am Chiemsee. Von Bomhard was weliswaar ontsnapt aan justitie, maar was naar alle waarschijnlijkheid een oorlogsmisdadiger. Op zijn minst zou je kunnen zeggen dat iemand die hoge functies heeft bekleed in het naziregime het niet verdient om ereburger van een stad te zijn in het huidige Duitsland.

Von Bomhard was een lieve man geweest. Jonge politieagenten antwoordden dat ze niets met het verleden te maken hadden

Niet alle burgers van Prien am Chiemsee waren even blij met de handtekeningenactie van Zirner. Een apotheker zei tegen hem dat hij de gemeenschap spleet. Een dame van een speelgoedwinkel vertelde hem dat ze dit met haar ouders moest bespreken. De dame was in de veertig.

Toen Zirner twee weken later bij de speelgoedwinkel langskwam, vertelde de dame enigszins beschaamd dat haar ouders het echt niet goed vonden dat ze een handtekening zette. Von Bomhard was een lieve man geweest. 

Jonge politieagenten antwoordden dat ze niets met het verleden te maken hadden. Iemand meldde dat Von Bomhard nooit was veroordeeld.

Er waren natuurlijk ook burgers die wel tekenden, maar veel vrienden in Prien am Chiemsee heeft Zirner met zijn actie geloof ik niet gemaakt.

In mei 2013 besloot de gemeenteraad van Prien dat een eenmaal verleend ereburgerschap niet kan worden teruggedraaid, waaraan de gemeenteraad toevoegde dat naar huidige inzichten dit ereburgerschap niet aan Von Bomhard zou zijn verleend.

De prachtige villa van Von Bomhard, in de heuvels boven het stadje, staat leeg en is vermoedelijk te koop. Een stukje de andere kant op ligt het dorp Mangolding, alhoewel dorp, drie grote boerderijen, meer is het niet.

Een van die boerderijen heet de Lechnerhof. Op deze boerderij zat de beruchte nazi-arts Josef Mengele van 1945 tot 1948 ondergedoken als boerenknecht. De boer schijnt in 1945 tegen Mengele te hebben gezegd: ‘Ik hoop dat je net zo goed kunt werken als dat je kunt eten.’

Mengele vluchtte – volgens Zirner met behulp van de katholieke kerk – naar Zuid-Amerika. Eerst leefde hij in Argentinië, daarna in Paraguay, en uiteindelijk in Brazilië, waar hij in 1979 tijdens het zwemmen een hartinfarct kreeg en verdronk.

Zirner, die me op een mooie herfstdag door Prien rondleidde en me ook de Lechnerhof heeft laten zien, vertelde tijdens de lunch in zijn eigen huis dat Mengele een moeilijk mens schijnt te zijn geweest. Hij beklaagde zich voortdurend bij zijn helpers en was met niets tevreden. Zirner vertelde dat hij de families die hem in Zuid-Amerika hielpen regelmatig tot wanhoop heeft gedreven en dat men hem daarom steeds weer heeft ‘doorgegeven’. Ook is Mengele na de oorlog gedichten gaan schrijven. Van spijt blijkt uit die gedichten weinig, maar misschien zou spijt in Mengeles geval ook perverser zijn dan de afwezigheid ervan.

Zirner en ik keken naar buiten. De zon ging onder. Een prachtig landschap rondom de Chiemsee.

Thuis is waar je je veilig waant, en terwijl ik naar het misschien wel al te mooie landschap staar, besef ik dat je je tegenwoordig tussen de laatste oude nazi’s en de sporen die zij hebben achtergelaten bijzonder veilig kunt voelen.