De problemen búiten Den Haag oplossen, dat wil deze informateur

Nieuwkomer Thierry Baudet (Forum voor Democratie) bewees dat hij nog veel heeft te lezen toen hij de nieuwe informateur Herman Tjeenk Willink afschilderde als ‘kartelkardinaal,’^* een schoolvoorbeeld van iemand die zijn leven heeft besteed aan het in stand houden van het kartel van gevestigde politieke partijen. Niets is minder waar.

De keuze voor Tjeenk Willink als vlottrekker van de kabinetsformatie is verrassender dan-ie lijkt. In veel persreacties werd hij afgeschilderd als de routinier van de Haagse politieke machinekamer bij uitstek. Ook die hebben gemist dat Tjeenk Willink al jaren behoort tot de meest consequente critici van wat hij noemt het ‘zelfreferentiële systeem’ dat politiek en ambtenarij in Den Haag zijn geworden. Een systeem dat zichzelf gelijk geeft en niet meer fris kan nadenken over de eigen vooronderstellingen.

In de inleidingen die Tjeenk Willink schreef bij de jaarverslagen van de Raad van State, waar hij bijna vijftien jaar als vicepresident de voorman van was, toonde hij zich een vasthoudend criticus van het dominante marktdenken en de bijbehorende ‘bureaucratische-bedrijfsmatige logica’ van politiek en bestuurlijk Den Haag.

Het is moeilijk vast te stellen of VVD en CDA, die het meest zouden hebben aangedrongen op de benoeming van Tjeenk Willink als opvolger van informateur Edith Schippers (VVD), vonden dat zij toe waren aan een rondje zelfkastijding. Misschien gingen zij gewoon af op Tjeenk Willinks lange staat van dienst als voorzitter van de Eerste Kamer en bij de Raad van State, zonder veel diepere gedachten.

Tjeenk Willink en het belang van de bestaande rechtsorde

De kersverse informateur liet er op zijn eerste persconferentie geen misverstand over bestaan. Alle partijen zijn hem even lief, zei hij, de kleine iets meer dan de grote, die in de oppositie iets meer dan die in de coalitie. Maar hij gaat verder waar Schippers is gebleven.

Tjeenk Willink maakte tegelijk duidelijk dat hij geen onbeschreven blad is en staat voor zijn overtuiging dat de democratische rechtsstaat, ingebed in de Grondwet en in internationale verdragen, alle Nederlanders verbindt. Wie daar wat aan wil veranderen moet er een meerderheid voor zien te krijgen en de bestaande procedures volgen.

Met andere woorden: tot nader order houden partijen en politici, die trouw aan de Grondwet hebben gezworen, zich hopelijk aan die bestaande rechtsorde. Lees: als CDA en VVD van het Vluchtelingenverdrag af willen, duurt dat jaren, als het al lukt. Tot die tijd heeft ook een nieuw kabinet zich eraan te houden.

De maatschappelijke problemen waar we niet omheen kunnen

Verder wees de informateur de weg terug naar de inhoud, na weken wie-met-wie-discussies: ‘De Nederlandse politiek is vaak aan de late kant bij de aanpak van maatschappelijke problemen: de arbeidsmarkt, de huizenmarkt, de vergrijzing, het klimaatvraagstuk,’ aldus de oud-vicepresident van de Raad van State. ‘De noodzakelijke maatregelen die dan uiteindelijk moeten worden genomen zijn daardoor pijnlijker dan eerder nodig was geweest.’

De informateur voegde eraan toe dat een nieuw kabinet dringend aan de slag moet om de 29 procent van de bevolking die volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau geen of onzeker werk heeft een kans te bieden op ‘erkend worden en een waardig leven.’ ‘En dan gaat het dus om veel meer dan inkomensplaatjes.’

Tjeenk Willink staat bekend om dat soort uitspraken, die tegelijk een breed beeld schetsen en concreet zijn. Zij worden door de politieke inner circle eerder getolereerd dan omarmd. Maar de gladiatoren van het Binnenhof zijn na bijna tachtig dagen formeren ook wel een beetje moe, en misschien minder dan ooit geneigd tot zelfreflectie.

Maar zíj zijn vastgelopen in hun uitsluitingsparade. Zij zochten een tovenaar met gezag. Zij kregen een man die hen herinnert aan wat er nodig is in het land, afhankelijk als het is van een warrige wereld. Bovendien legt hij verband tussen het vastdraaien van het stelsel en het ideologisch onwrikbare maar achterhaalde managementdenken van de dominante politieke klasse.

Nu onmisbaar: vertrouwen

Het zou jammer zijn als die boodschappen niet doordrongen tot de hoofdrolspelers bij deze formatie. Zoals het ook vergeefse moeite zou zijn als zij met stoom en kokend water een meerderheidscoalitie in elkaar klussen, die strandt omdat het onderling gebrek aan vertrouwen is afgeplakt met een eindeloos gedetailleerd regeerakkoord.

De uitgangspunten en adviezen van Herman Tjeenk Willink zijn geen hobby’s maar gebaseerd op jarenlange waarnemingen. Kabinetten lopen vast bij gebrek aan samenhang. Zij zien zich na een paar maanden vaak gesteld voor andere acute problemen dan toen zij werden geformeerd. Dan gaat het om persoonlijk vertrouwen en een gemeenschappelijk idee over de aanpak. Dan redt Den Haag het niet met dwingende zinnetjes en cijfers die achterhaald zijn.

Beeldvorming is cruciaal

Op zijn persconferentie toonde Tjeenk Willink ook begrip voor het verlangen van onderhandelende politici om van alles te regelen en zichtbaar eigen punten binnen te halen. De kiezer rekent hen bij volgende verkiezingen af op wat er niet is geleverd. Dank zit zelden verwerkt in een stem. Het landschap is grillig en de partijen zijn veel kleiner dan toen zij met twee, hooguit drie fracties een meerderheid hadden.

Bovendien zijn ‘beelden en sentimenten’ veel belangrijker geworden dan toen Tjeenk Willink in 1994 betrokken was bij de totstandkoming van Paars I, stelde hij deze week vast. ‘Ze dreigen soms de feiten en de waarden die we delen te versluieren. In kabinetsformaties moeten echter feiten en waarden voorop staan. Anders is er geen deugdelijk beleid te formuleren noch een homogene coalitie te vormen.’

De generatie-Rutte weet het maar al te goed, beeldvorming is koning. Maar het echte werk ligt ergens anders.

De breuklijnen die er nu liggen

In de meer dan twee maanden dat Edith Schippers het formatiecircus heeft geleid zijn er flinke bitterheden ontstaan: VVD en CDA plus ChristenUnie zijn boos op Alexander Pechtold die de D66-idealen door de strot van Gert-Jan Segers (CU) wilde drukken. Rutte en Buma doen de laatste weken alsof zij helemaal klaar zijn met Jesse Klaver en zijn GroenLinkse achterban.

Als Tjeenk Willink één of twee van die twee breuklijnen kan lijmen is er veel gewonnen voor de bestuurbaarheid van het land. Hij ziet er kennelijk geen heil in te proberen de PVV in het gesprek te betrekken, al zou het goed zijn voor welk resultaat dan ook als op alle relevante punten kwam vast te staan hoe VVD, CDA en PVV met elkaar zouden kunnen samenwerken, of niet.

Voorlopig is de dwingendste vraag: durft politiek Den Haag in de spiegel van Tjeenk Willink te kijken en meer te veranderen dan alleen de begroting?

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.

Meer lezen?