Achter de onbezorgde lach van deze man schuilt een wereld van verdriet

1. Het kunstwerk

Op de voorsteven van een kleine oranje boot zit een knappe jongeman. Hij kijkt breed lachend de camera in, terwijl achter hem de horizon zachtjes op en neer wiegt. De zee is even helderblauw als de hemel. Gebleekte dreadlocks omkransen zijn gezicht, zonnestralen weerkaatsen op zijn ontblote bovenlijf. Hij is ontzettend charismatisch, deze jongen. En hij weet het. Dan verliest hij zijn evenwicht, tuimelt de golven in, klimt met souplesse en nog altijd breed lachend weer op de boot.

Verder gebeurt er niet veel in de tien minuten durende film die ik op de Biënnale van Venetië Hier vind je meer informatie over de tentoonstelling. zag. Maar als je luistert naar wat er gezegd wordt, dan hoor je een heel ander verhaal.

Een jongen met een warm Caribisch accent vertelt over zijn vriend Ashes, met wie hij samen opgroeide. Een fantastische visser en duiker. Op een dag vond hij een pakketje op het strand. Het bleek drugs te zijn. ‘Nu ben ik rijk,’ zei Ashes tegen zijn vrienden. Maar al snel werd hij gevonden en doodgeschoten door de drugshandelaren. ‘And that was about it,’ sluit de stem het verhaal af.

Ashes is de jongen op de boot.

Er klinken meer geluiden: een schep die aarde doorklieft, geschraap van gereedschap, gehijg. Ze komen van de andere kant van het scherm. Daar is te zien hoe een stel mannen op een begraafplaats zwijgend aan een graf werkt. De camera heeft hun handelingen zorgvuldig vastgelegd. Ze timmeren een mal, mengen cement, storten het erin. Er wordt ingezoomd op hun handen, die de zware fysieke handelingen met grote bedrevenheid uitvoeren. Langzaam ontstaat er een grafzerk. Een vinger tekent een kruis in het natte cement, met eenvoudig houten gereedschap werken de mannen het graf af. De beelden zijn op een vreemde manier geruststellend. Op een marmeren plaat zandstralen ze letters: Ashes.

2. De interpretatie

De zorgeloosheid en levenslust die Ashes in het bootje uitstraalt, staan in wrang contrast met het verhaal over zijn vroegtijdige dood. Aan de ene kant van het scherm is zijn lichaam springlevend, aan de andere kant wordt er een betonnen graf omheen gebouwd. Beide kanten hebben een sterke fysieke aanwezigheid. De camera zoomt in op zijn beweeglijke lijf, gespierd als een oud-Grieks standbeeld, duidelijk op zijn gemak op de golven. Aan de andere kant zie je de structuur van het cement, de handen die het grafmonument creëren, zorgvuldig en daadkrachtig als de handen van een beeldhouwer.

Hoewel Ashes een videokunstwerk is, heeft het wel iets weg van een sculptuur. De manier waarop het videoscherm is opgesteld dwingt je als kijker om eromheen te lopen. Net als bij een beeldhouwwerk moet je actie ondernemen om het werk helemaal te zien. Van de afmeting van het scherm tot de kleur van de vloer: de kunstenaar heeft tot op de letter bepaald hoe de filmzaal eruitziet. De installatie als geheel is dus bijna zelf een beeldhouwwerk.

3. De kunstenaar

De maker van Ashes, Steve McQueen, werd de afgelopen jaren in de filmwereld bekend als regisseur van de speelfilms 12 Years a Slave en Shame. Maar in de kunstwereld is hij al veel langer een grote naam. In zijn videokunstwerken past hij cinematografische middelen uiterst spaarzaam toe. Zo hadden zijn vroege werken geen kleur, geen geluid en maar één camerastandpunt.

McQueen is een meester in het op een minimale manier vertellen van verhalen met een maximale impact. Running Thunder bijvoorbeeld: een video van een indrukwekkend zwart paard dat bewegingsloos in het gras ligt. De minuten verstrijken, het paard verroert zich niet. Of 7th November: een film die bestaat uit slechts één stilstaand beeld, waar je minutenlang naar kijkt, terwijl een stem een aangrijpend verhaal vertelt. Beide werken bevinden zich in de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam. De website van het Stedelijk.

Bart Rutten, hoofd Collecties van het Stedelijk, is kenner en liefhebber van McQueens werk. ‘Hij produceert niet zoveel,’ zegt Rutten. ‘Ashes is een fantastische toevoeging aan een heel geconcentreerd oeuvre. McQueen is zich altijd sterk bewust van zijn eigen achtergrond: hij behoort zelf tot een zwarte minderheid. Wat hij heeft bereikt is niet vanzelfsprekend. Ashes is daar eigenlijk een ode aan.’

McQueen is de eerste persoon die zowel een Oscar heeft gewonnen (beste regie voor 12 Years a Slave) als de Turner Prize – een van de meest prestigieuze kunstprijzen. Zijn ouders komen van Grenada, het Caribische eiland waar hij in 2002 opnamen maakte voor het project Carib’s Leap. Hij ontmoette Ashes en filmde hem op de boot, maar de beelden haalden Carib’s Leap uiteindelijk niet. Toen McQueen een aantal jaren later terugkwam op Grenada en naar Ashes vroeg, bleek dat die - niet lang nadat hij was gefilmd - was doodgeschoten en in een anoniem graf was begraven. De kunstenaar besloot een waardig grafmonument voor hem te maken.

Rutten: ‘Ashes heeft een heel fysieke aanwezigheid. Aan de ene kant zie je de jongen, aan de andere kant zie je hoe er een grafsculptuur wordt gemaakt. Het werk is een dialoog tussen twee lichamen. McQueen maakte tegelijkertijd Black Columns, een sculptuur die een tegenhanger vormt voor de video. Het zijn zuilen van zwart graniet, schuin afgebroken.’

‘Ze vormen een monument voor de vele levens van zwarte jonge mensen die vroegtijdig door geweld worden afgebroken,’ zegt Rutten. ‘Net als bij Ashes gebeurde. We zijn bezig om Black Columns te verwerven voor onze museumcollectie. McQueen is een belangrijke kunstenaar, omdat hij ons door zijn precieze, minimale en geconcentreerde werkwijze met filmische technieken de wereld op een nieuwe manier laat bekijken.’

4. De context

Het is niet voor het eerst dat werk van McQueen voor de Biënnale is geselecteerd. Toch is de keuze voor dit werk tijdens deze editie vanuit een breder maatschappelijk perspectief ontzettend belangrijk. Ashes doet denken aan de Black Lives Matter-beweging. Maar je kunt het ook zien als een aanklacht tegen institutioneel racisme.

De curator van de Biënnale, Okwui Enwezor, Enwezor, afkomstig uit Nigeria, is een van de meest invloedrijke tentoonstellingsmakers ter wereld. heeft veel aandacht voor hedendaagse kunst uit de niet-westerse wereld. Toch is het als kunstenaar met een donkere huidskleur nog altijd lastiger om in een belangrijke tentoonstelling terecht te komen dan voor collega’s met een lichte huidskleur.

Misschien dat het kunstwerk daarom zo hard binnenkomt. Het is wrang. Ashes wordt vereeuwigd door een kunstenaar en krijgt een graf.

De dood van de Amerikaanse tiener Michael Brown werd opgepikt door de media, maar hij en zijn lotgenoten krijgen hun levens daarmee niet terug. Dat hun verhalen - in tegenstelling tot die van zoveel anderen - gehoord worden, is een stap in de goede richting. Maar er is nog een lange weg te gaan.

Rondleiding: Surf mee langs de beste internetkunst Internetkunst vind je niet in musea, boeken of artikelen. Die vind je online. Maar hoe? Kunstenaar Jan Robert Leegte leidt rond door de wondere wereld van de internetkunst. Lees het stuk hier terug