Waarom deze klimaattop de wereld wél kan veranderen (in vijftien vragen en antwoorden)

1. Wat is het doel van deze klimaattop?

Het doel is een verdrag te sluiten waarmee de uitstoot van broeikasgassen wordt beperkt en gevaarlijke klimaatverandering wordt voorkomen.

2. En, gaat dat lukken?

Laat ik het maar meteen zeggen: dat is onwaarschijnlijk. De aarde warmt nu al snel op en de gevolgen daarvan kunnen ernstig en in sommige delen van de wereld zelfs catastrofaal zijn. Denk aan een stijgende zeespiegel, extreem weer en zware droogte in kwetsbare gebieden.

3. Waarom dan toch nog een klimaattop?

De bedoeling is dat de 195 aanwezige landen een akkoord bereiken om veel erger te voorkomen. Het verdrag zou moeten gelden voor alle landen ter wereld. Dat is nog nooit eerder gelukt. Het enige bindende klimaatverdrag tot nu toe (het Kyotoprotocol uit 1997) bevat alleen verplichtingen voor de rijke landen die het probleem hebben veroorzaakt en die het zich destijds konden veroorloven er iets aan te doen. De meeste landen lapten Kyoto trouwens aan hun laars.

4 De vorige grote top in Kopenhagen in 2009 was ook al niet zo’n succes. Waarom zou een top dit keer wel iets veranderen?

In Kopenhagen ging zo’n beetje alles mis wat er mis kon gaan. De top kwam een jaar na de financiële crisis (toen landen bezig waren hun banken te redden) en een maand na climategate - het ’schandaal’ waarbij prominente klimaatwetenschappers door gelekte e-mails in verlegenheid werden gebracht. Van fraude bleek uiteindelijk geen sprake, maar de twijfel was toen al gezaaid. Tot overmaat van ramp verliepen de onderhandelingen onder leiding van gastheer Denemarken chaotisch.

Een kleine groep van wereldleiders besloot uiteindelijk om zelf een akkoord te smeden, maar daarbij werden arme landen en ngo’s buitengesloten, wat leidde tot groot chagrijn. De afspraken waren bovendien niet bindend.

5. Deze top zal dus anders verlopen dan die in Kopenhagen?

Jazeker. De klimaatwetenschap staat er sterker voor dan ooit. De consensus over de opwarming lijkt alleen maar te groeien en onderzoek na onderzoek bevestigt wat de klimaatmodellen al jaren voorspellen (de aarde warmt op en dat brengt immense risico’s met zich mee).

De conferentie is deze keer veel beter opgezet. Frankrijk heeft dit jaar een ongeëvenaard diplomatiek charmeoffensief gelanceerd, en er is een grote innovatie in het onderhandelingsproces doorgevoerd: landen moesten dit keer van tevoren aangeven wat ze bereid zijn te doen om hun uitstoot terug te dringen. Deze goede voornemens hebben al de basis gelegd voor een akkoord.

6. Dus alle landen zijn het erover eens dat er iets moet gebeuren?

Ja, maar daar waren ze het eigenlijk in 1992 al over eens. Toen tekenden 195 landen in Rio de Janeiro een verdrag om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ te voorkomen. Maar ze spraken indertijd niet af hoe ze dat gingen doen - vandaar de vele klimaattoppen sindsdien. In Parijs staat het terugbrengen van de uitstoot centraal. De grote vraag luidt: hoe drastisch en hoe snel moet dit gebeuren? Daarover is nog niets besloten.

7: Waarom is het eigenlijk zo belangrijk dat we de uitstoot snel terugbrengen?

Omdat er een flinke vertraging in het klimaatysteem zit ingebakken. De opwarming die we vandaag meemaken, is veroorzaakt door CO2 die dertig tot vijftig jaar geleden de lucht in ging. De uitstoot van vandaag gaat pas over decennia voor opwarming zorgen, en zal tegen die tijd bijdragen aan heftigere stormen, droogtes, en overstromingen.

Het was dus beter geweest als de wereld veel eerder tot radicale actie was overgegaan. Gerard van der Steenhoven, de algemeen directeur van het KNMI, zei onlangs nog dat de situatie voor het klimaat ‘echt heel kritisch is.’ Neem deze warme herfst. ‘Dat de eerste tien dagen van november uitzonderlijk warm waren,’ zei Van der Steenhoven, ‘kunnen wij bij het KNMI eigenlijk alleen maar verklaren door ook klimaatverandering aan te nemen. Dat is nieuw.’

8. Toch begrijp ik niet wat nu precies het probleem is. Een iets warmere herfst, daar gaan we toch niet aan ten onder?

Nee, zo zwart-wit is het niet. Maar de laatste keer dat het op aarde een paar graden warmer was stond de zeespiegel 6 tot 20 meter hoger. Daar zijn we nu ook naar op weg en hoe warmer het wordt, hoe moeilijker het wordt om ons aan te passen. En het punt is: lang niet alle landen kunnen dat even gemakkelijk doen, bijvoorbeeld omdat ze armer zijn. Het cynische is dat de rijke landen die de opwarming grotendeels hebben veroorzaakt zich er het beste tegen kunnen beschermen.

9. Dat lijkt me nogal lastig onderhandelen, als de gevolgen van klimaatverandering zo verschillend zijn per land.

Dit is inderdaad een van de grootste problemen in Parijs. Onderhandelingen over het klimaat worden door alle landen gebruikt om hun belangen te verdedigen. Veel landen zijn rijk geworden met dank aan fossiele brandstoffen en veel opkomende landen verbranden die brandstoffen om zich nu te ontwikkelen. En dan heb je nog de landen die fossiele brandstoffen verkopen om hun begroting rond te krijgen - Nederland is hier geen uitzondering.

10. Wat zijn de belangrijkste kampen in de onderhandelingen?

Het grootste blok in de onderhandelingen wordt gevormd door 134 ontwikkelende landen die zich hebben verenigd in de zogenoemde ‘G77 plus China’-groep (de groep begon ooit met 77 landen, vandaar de naam). De Zuid-Afrikaanse afgevaardigde Nozipho Mxakato-Diseko voert het woord namens deze coalitie, waar de frustratie vaak groot is. Eerder dit jaar vergeleek zij de machtsverhoudingen zelfs met apartheid. ‘In wezen bevinden wij ons in een situatie waarin wij rechteloos zijn.’

Aan de andere kant van het spectrum staan de rijke uitstootkampioenen zoals de VS, die erop wijzen dat de ‘ontwikkelende’ landen (waaronder China) inmiddels het grootste deel van de uitstoot veroorzaken. Het zou volgens de VS dus onterecht zijn als alleen de rijke landen diep in de buidel moeten tasten om het probleem op te lossen. Europa zit hier tussenin: het wil een eerlijk en bindend akkoord, maar houdt tegelijkertijd vast aan wat als ‘realistisch’ wordt gezien. Als je Europa’s doelen langs de meetlat legt van wat op basis van de klimaatwetenschap nodig is, doet het oude continent trouwens nog te weinig.

11. Moeten rijke landen niet gewoon de portemonnee trekken om armere landen te helpen?

Dat is inderdaad een cruciaal punt. Armere landen hebben geld nodig om hun uitstoot terug te brengen en zich aan te passen aan de gevolgen van de opwarming. Tijdens de vorige grote top in Kopenhagen beloofden de rijke landen hier steeds meer geld aan te besteden: tot 100 miljard dollar per jaar vanaf 2020. In Parijs willen de ontwikkelende landen harde toezeggingen over de invulling van dat bedrag, want er is nog bijna niets overgeboekt.

Ngo’s willen bovendien dat rijke landen een deel van de kosten van extreem weer in armere landen op zich nemen (‘verlies en schade’ in het onderhandelingsjargon). Maar het is nog erg onduidelijk hoe deze kosten berekend moeten worden en wie er dan precies voor verantwoordelijk is. Hier speelt ook mee dat de wereld allang niet meer op te delen is in ‘rijke’ en ‘arme’ landen. De meeste landen bevinden zich ergens in het midden.

12. Wat is er tot dusver toegezegd voor de top in Parijs?

Meer dan 180 landen hebben dit jaar ‘klimaatbeloftes’ ingediend. Gezamenlijk zijn deze landen verantwoordelijk voor meer dan 95 procent van de wereldwijde uitstoot. Europa wil bijvoorbeeld minstens 40 procent minder CO2 uitstoten in 2030 dan in 1990. De Verenigde Staten mikten op een afname van 26 tot 28 procent in 2025, in vergelijking met 2005. China heeft toegezegd dat zijn uitstoot in 2030 piekt, om daarna te krimpen.

Maar dan nu het slechte nieuws. Zelfs als alle goede voornemens van deze landen ook echt worden uitgevoerd, zal de aarde alsnog met minstens 2,7 en mogelijk zelfs met 3,5 graden of meer zijn opgewarmd aan het einde van de eeuw. Dat is weliswaar minder dan de 4 of 5 graden waar we nu op afkoersen, maar het is nog altijd gevaarlijk veel. Overigens blijft ook het risico bestaan op een veel extremere opwarming van 6 graden of meer. De wereld doet nog lang niet genoeg om de opwarming binnen ‘veilige’ perken te houden.

13. Kan een land als China niet wat beter z’n best doen? Dat is nu verreweg de grootste vervuiler, toch?

Dat klopt, maar vergis je niet: China doet nu al relatief veel en heeft stevige groene ambities. Bovendien: als we gevaarlijke opwarming willen voorkomen, kunnen we nog slechts een beperkte hoeveelheid CO2 uitstoten. Dat ‘budget’ moet eerlijk verdeeld worden, en daarbij moeten we kijken naar de historische uitstoot en de economische draagkracht van landen. Vanuit dat perspectief hebben opkomende landen zoals China en India nu méér toegezegd dan redelijkerwijs van ze geëist kan worden. De rijke landen die het grootste deel van de opwarming hebben veroorzaakt, doen juist relatief weinig. Europa doet bijvoorbeeld slechts een vijfde van wat uit het oogpunt van klimaatrechtvaardigheid nodig is.

14: Toch voelt klimaatverandering nog erg ver weg. Waarom moet ik me er druk om maken?

Omdat de opwarming nu al bijdraagt aan concrete problemen. Denk bijvoorbeeld aan het terrorisme van IS. Er bestaat een duidelijk verband tussen de opkomst van IS en de opwarming van de aarde: de extreme droogte die voorafging aan de burgeroorlog in Syrië. Natuurlijk, die droogte is niet één op één terug te voeren op klimaatverandering, maar we weten wel dat de kans op extreme droogte door klimaatverandering groter is geworden. De extreme droogte in Syrië hangt indirect dus samen met de opwarming van de aarde. Het was een van de factoren die de migratie van een kwart miljoen mensen in gang heeft gezet. In combinatie met de instabiliteit in de olierijke regio zorgde dat weer voor een voedingsbodem voor de nihilistische terreur van IS.

Klimaatverandering is, kortom, nog meer olie op het vuur in het Midden-Oosten. Als je het zo bekijkt is de klimaattop eigenlijk een vredesconferentie.

15. Nog één vraag, om af te ronden. Wat moet ik onthouden als ik nieuws over de conferentie voorbij zie komen?

Vandaag begint een historische conferentie over klimaatverandering in Parijs. Omdat 195 landen het eens moeten worden over een akkoord, zal er onvermijdelijk een ‘laagste gemene deler’ moeten worden gevonden op veel heikele punten. Je kunt dus nu al voorspellen dat het resultaat voor veel mensen teleurstellend zal zijn.

Maar dat wil niet zeggen dat de conferentie onbelangrijk is, integendeel. In Parijs kan de koers van de wereldgeschiedenis worden veranderd. Daarvoor is één factor cruciaal: een heldere afspraak om de klimaatambities van alle landen iedere vijf jaar te beoordelen en de doelstellingen ambitieuzer te maken als dat mogelijk is (afhankelijk van ontwikkelingen in de wereldeconomie, klimaatwetenschap en de technologie). Op die manier kunnen landen elkaar steeds meer onder druk zetten en zijn ze aanspreekbaar als ze hun ambities niet waarmaken. Parijs wordt dan het beginpunt van een proces dat een eigen leven gaat leiden.

Maar: Parijs zal de opwarming van de aarde niet kunnen beperken tot de ‘grens’ van 2 graden Celsius waarover zoveel wordt gesproken. Alles wijst erop dat we die grens hoe dan ook zullen passeren. Bovendien is dat ‘doel’ überhaupt misleidend: het is niet zo dat we bij iets minder dan 2 graden geen problemen ondervinden en bij iets meer dan 2 graden ineens wel. Klimaatverandering is een geleidelijk proces, waarvan de gevolgen pas op de lange termijn volledig merkbaar zijn. De uitstoot die we nu al hebben veroorzaakt werkt sowieso nog eeuwen door, met alle gevolgen voor de zeespiegel, de landbouw en de watervoorziening vandien.

Aan de andere kant: ook als de top mislukt, gaat de transitie naar duurzaamheid gewoon door. Wat dat betreft leven we in opwindende tijden. Om zomaar een paar doorbraken van vorige week te noemen:

• Bijna alle grote steden in Groot-Brittannië hebben beloofd om in 2050 op volledig groene energie te draaien.
• Oostenrijk wil voor 2025 alle kolencentrales sluiten.
• De grootste verzekeringsmaatschappij op aarde (Allianz, beheerder van ongeveer 2000 miljard euro) trekt al haar geld terug uit de kolenindustrie.
• In Nederland deden 64 hoogleraren een dringende oproep om alle kolencentrales te sluiten, een plan dat een meerderheid van de Kamer inmiddels lijkt te steunen.
• En de PvdA en GroenLinks kwamen samen met het ontwerp van een klimaatwet, die moet garanderen dat we in Nederland veel meer actie gaan ondernemen.

De opmars van de duurzaamheid stoomt dus door. Net als de opwarming van de aarde. De grote vraag is welke van deze twee ontwikkelingen de komende eeuw gaat overheersen. De top in Parijs zal een belangrijk deel van het antwoord op die vraag geven.

Correctie 10 december 2015: in dit verhaal is een feitelijke onjuistheid gecorrigeerd.

Lees ook: