Deze architect laat een stad zelf getuigen om oorlogsmisdaden te bewijzen

Dimitri Tokmetzis
Correspondent Surveillance & Technologie
Bombardementen in Rafah, een stad in het zuiden van de Gazastrook, op 1 augustus 2014. De dag wordt al snel Zwarte Vrijdag genoemd. Foto: Said Khatib / AFP

In een tijd waarin gewapende conflicten veelal in steden plaatsvinden, kunnen ruïnes, gebouwen, social media en sensoren helpen bij waarheidsvinding. Welkom in de fascinerende wereld van forensische architectuur. Ik stel je graag voor aan pionier Eyal Weizman, een Israëlische architect-activist die verbluffende resultaten met zijn werkwijze boekt.

Het is vrijdag 1 augustus 2014, vroeg in de ochtend. Duizenden Palestijnen gaan terug naar hun woningen en winkels in Rafah, een stad helemaal in het zuiden van de Gazastrook. Na drie weken van zware gevechten tussen het Israëlische leger en troepen van Hamas is het even rustig. Die dag is een staakt-het-vuren van drie dagen ingegaan.

Maar terwijl de inwoners hun bezit inspecteren, de troep opruimen en bekenden en geliefden zoeken, gaat het mis. Er breekt een gevecht uit bij een tunnel van Hamas en de jonge Israëlische luitenant Hadar Goldin wordt ontvoerd. Direct kondigt het leger de zogenoemde ‘Hannibal Directive’ af. Alles is geoorloofd om Goldin terug te krijgen - levend of dood, dat maakt niet meer uit.

Vrijwel direct beginnen er zware bombardementen op tunnels van Hamas, maar ook civiele doelen worden onder vuur genomen door vliegtuigen en tank- en artilleriegeschut. Vooral de al-Tannurbuurt in het oosten van Rafah krijgt het zwaar te verduren. Meer dan honderd mensen, waaronder veel onschuldigen, worden gedood. Honderden raken gewond.

De dag wordt al snel Zwarte Vrijdag genoemd.

Het lijkt erop dat het Israëlische leger buitenproportioneel heeft gereageerd en mogelijk zelfs oorlogsmisdrijven heeft gepleegd. Maar onderzoekers zijn niet welkom, niet van mensenrechtenorganisaties en ook niet van de

Hoe doe je in zo’n situatie aan waarheidsvinding? Hoe vind je betrouwbare getuigen? Hoe laat je hen vrij spreken en hoe staaf je je bevindingen? De Israëlische architect, activist en schrijver had een aantal jaar geleden een goed idee: laat de stad zelf getuigen. Hij ontwikkelde het concept van forensic architecture.

Zijn werkwijze is fascinerend.

Onderzoek in juridisch grijze zones

In het Forensis, dat Weizman in maart vorig jaar publiceerde, legt hij de gedachte achter forensische architectuur uit. Weizman constateert dat er steeds meer juridisch grijze zones verrijzen in de wereld, waar een staatsmacht ontbreekt (Somalië, delen van Pakistan en Afghanistan) of waar onduidelijk is wie de macht precies heeft, zoals in delen van Palestina, enkele instabiele landen rondom de Middellandse Zee, of in Centraal-Amerika waar narcobendes het in sommige gebieden voor het zeggen hebben.

Maar ook op zulke plekken zijn nieuwe data beschikbaar, afkomstig van sociale media (YouTube en andere video-platforms, Twitter, Facebook) en sensoren (zoals relatief betaalbare satellietbeelden, beveiligingscamera’s en smartphonedata). Die kunnen gebruikt worden om verhalen te controleren en gebeurtenissen te reconstrueren.

Zeker in stedelijke gebieden zijn er veel meer gegevens beschikbaar, ook op afstand, dan onderzoekers tot nu toe hebben gebruikt. ‘In een tijd waarin de meeste mensen in stedelijke conflicten doodgaan in gebouwen, is de stad niet alleen meer het decor van een oorlog, maar is zij ook een wapen [dat zich tegen de burgers kan keren],’ schrijft Weizman in Forensis. ‘Als het stof van de vernietiging eindelijk is gaan liggen, kan de manier waarop het stof is gaan liggen bewijs worden.’

Dit klinkt nog tamelijk abstract, maar Weizman heeft een aantal projecten gedaan, die forensische architectuur heel concreet maken.

Data schijnen licht op Zwarte Vrijdag

Een van de indrukwekkendste voorbeelden hiervan is het onderzoek naar Zwarte Vrijdag. Het team van Weizman heeft een nauwgezette reconstructie gemaakt van wat er de eerste en meest destructieve dag heeft plaatsgevonden. Zo heeft het een aantal bominslagen onderzocht waarbij veel slachtoffers zijn gevallen, vooral vrouwen en kinderen.

Daarvoor vergeleek het satellietbeelden met video’s die onder andere met smartphones zijn gemaakt. De inslagen zijn vanaf verschillende posities gefilmd. Door de rookwolken te vergelijken en een driedimensionaal (digitaal) model van Rafah na te bouwen, kon hij de exacte locatie van de inslagen en het tijdstip bepalen. Ook kon worden gemeten hoe groot de bommen moeten zijn geweest en worden bepaald dat het onverantwoord was om dat type bom in civiel gebied te gebruiken.

Bekijk vooral zelf even dit filmpje van Amnesty International waarin het bijzondere onderzoek naar Zwarte Vrijdag wordt gereconstrueerd.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube
Zwarte Vrijdag volgens Forensic Architecture.

Met het onderzoeksproject Forensic Architecture richt Weizman zich ook op andere conflictgebieden. Het team heeft onderzoek gedaan naar het effect van in Afghanistan, de en in Guatemala.

Het werk van Weizman doet me erg denken aan dat van Bellingcat, een jonge Engelse onderzoeksgroep die met behulp van vernuftige socialemedia-analyse de wapenstromen in Syrië, de Russische betrokkenheid bij het MH17-drama en het Oekraïense conflict in kaart brengt. Ik schreef daar vorig jaar al een stuk over.

Beide groepen laten zien dat we in deze informatierijke tijden talloze onvermoede datasporen kunnen volgen om inzicht te krijgen in de wereld om ons heen. En dat die datasporen gebruikt kunnen worden om de macht de ongemakkelijke waarheid voor te houden.

Als je meer wilt weten over het werk van Eyal Weizman, directeur van Forensic Architecture, bekijk dan onderstaande korte documentaire van Al Jazeera. In The Architecture of Violence legt hij een verband tussen architectuur en de Israëlische overheersing van Palestijnse gebieden. Zeer interessant.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube
The Architecture of Violence.

Geïnteresseerd in de kracht van sociale media? Lees dan ook eens deze verhalen: