Zijn chaos, populisme en willekeur tegen te houden? Ja misschien, met steeds meer monitordemocratie

Meer nationalisme is niet de oplossing. Dat zegt de Australische democratie-onderzoeker John Keane. ‘Nationalisme is als aspirine. Het geeft een gevoel van houvast in een onzekere wereld. De steeds verdergaande opkomst van het populisme is er een onderdeel van, maar het berust op een diepgaande illusie. Ook jullie lokale variant, Wilders, en die van Nigel Farage, de UKIP-leider in Engeland, en die van Marine Le Pen.’

Ook in Azië en Australië, waar hij woont, ziet Keane vormen van populisme ontstaan die het langzamerhand een wereldwijd verschijnsel maken. Het kan zo snel groeien dankzij een klimaat van overdadig mediagebruik, wordt gekenmerkt door leiders die zich vaak slecht gedragen (‘bad boy behaviour’), het lokt een groot publiek met anti-establishmentretoriek en spreekt zowel nieuwe rijken aan als grote groepen die zich materieel en qua identiteit verstoten en onveilig voelen. Het is tijdelijke pijnbestrijding zonder wezenlijke oplossingen te bieden.

De bad boys kunnen die onsamenhangende coalitie van ontevredenen met succes aan zich binden door een samenloop van omstandigheden te exploiteren. De economie stagneert in veel landen, pensioenen zijn niet veilig, werkloosheid en slechtbetaalde flexarbeid zijn hardnekkig, vluchtelingen vragen ruimte en steun en de parlementaire democratie reageert zichtbaar gebrekkig op al die uitdagingen.

‘Maar vergis je niet: populisme is een democratisch verschijnsel. Democratie is een ideaal waar populisme hoge verwachtingen van heeft. Mensen als Geert Wilders spelen in op die verwachtingen. Het deel van de bevolking dat teleurgesteld is in de democratie spreekt hij aan door zichzelf voor te doen als de ultieme democraat die de elite uitdaagt. Curieus natuurlijk, gezien de interne democratie van zijn partij.’

De wilde en chaotische tijden die we beleven, doen Keane denken aan het eind van de negentiende eeuw. ‘Dit is opnieuw een periode van stagnatie, met een terugkeer van willekeurige machtsuitoefening, met opwellingen van anarchisme en geweld. Terrorisme past daarbij. De brute machtsuitoefening in Syrië met een gigantische hoeveelheid slachtoffers is een allegorie van macht zonder tegenwicht of oog voor de gevolgen van brute machtsuitoefening.’

Is democratie nog steeds de minst slechte oplossing voor al die problemen? Sinds de Tweede Wereldoorlog is men daar bij de (weder)opbouw van democratische staten steevast van uitgegaan. Maar de oude argumenten zijn op, constateert Keane. Eerlijke en vrije verkiezingen, waar de democratisch georiënteerde wereld tientallen jaren op heeft ingezet, zijn allang niet meer genoeg. In allerlei landen worden zij zelfs gebruikt als dekmantel van ondemocratische regimes.

Maar er is hoop. De wereld barst van initiatieven die democratieën nieuw leven kunnen inblazen. Aanvullingen op bestaande vormen van parlementaire democratie. John Keane heeft er een verzamelnaam voor gevonden. Professionele waakhonden en actief burgerschap vormen wat Keane de ‘monitordemocratie’ noemt. Bij een kop thee aan de Amstel legt Keane uit waarom de huidige rechtvaardiging van de democratie niet meer volstaat en we toe moeten naar die nieuwe vorm van democratie.

De rechtvaardiging van de democratie voldoet niet meer

De Australische democratie-onderzoeker is een dag in Amsterdam om de Marchantlezing te geven, die wordt georganiseerd door de Mr. Hans van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66. Zijn betoog onder de titel Een korte geschiedenis van de toekomst van verkiezingen rekent radicaal af met de breed aanvaarde notie dat het wel goed zit met een democratie zolang het verkiezingsproces netjes verloopt.

John Keane heeft er, werkend in Sydney, Londen en Berlijn, zijn levenswerk van gemaakt om de argumenten voor democratie nauwkeurig te onderzoeken. De oude Grieken zagen er een middel in om machtig en sterk in de wereld te staan. De antislavernijbeweging van de Amerikaanse Democraten aan het eind van de achttiende eeuw zag democratie als een door God gegeven opdracht – de hunne was een protestantse God, pech als je katholiek was. Sun Yat-Sen gaf in de jaren twintig van de vorige eeuw in China drukbezochte lezingen waarin werd verkondigd dat democratie een Aziatische uitvinding was, die tijdelijk door het Westen was overgenomen maar weer terugkeerde naar de bakermat.

Breng de mensen die beslissingen nemen terug op aarde. Zij móéten teruggevoerd worden naar het gezond verstand

Keane: ‘Al die ethische rechtvaardigingen voldoen niet meer. Ik heb jaren gezocht naar een frisse, overtuigende rechtvaardiging voor een democratische staatsvorm. Ik denk dat die schuilt in verzet tegen willekeurige machtsuitoefening én in het universele verlangen naar gelijkere kansen. Degenen die dronken zijn van hun eigen macht dienen te worden ondervraagd en tegengesproken. Zij móéten zich verklaren. In de jaren veertig hebben we meegemaakt wat er kan gebeuren als macht niet in toom wordt gehouden. Breng de mensen die beslissingen nemen terug op aarde, beperk hun arrogantie, zij móéten teruggevoerd worden naar het gezond verstand.’

Hoe Keane hierbij kwam? ‘In de jaren veertig van de vorige eeuw was het denkers van links tot rechts duidelijk dat het idee van de liberale democratie in grote delen van de wereld was mislukt. De roep om steeds meer parlementaire democratieën had monsters voortgebracht. Adolf Hitler kwam voort uit eerlijke en vrije verkiezingen.’

Is er iets veranderd?

‘De mensen zien ook nu overal in landen en situaties willekeurige machtsuitoefening. En macht zonder tegenwicht neigt naar het kwaad. Willekeurige macht is niet voor niets meestal geheim en onwettig, legt geen publieke verantwoording af en neemt beslissingen zonder zich te bekommeren om de consequenties. Dat moet veranderen.’

‘De paradox is bovendien dat Europa daar de gevolgen van ondervindt met die vluchtelingenstroom. Tegelijkertijd profiteert Europa van een bloeiende, onverkozen ‘monitordemocratie’. Er zijn aan de lopende band onthullingen, er komt veel naar buiten aan misstanden. Dát is de monitordemocratie in actie! En toch lijkt de parlementaire democratie uiterst impopulair en in veel omstandigheden vrijwel kapot.’

Keane kwam tot die conclusie door het fijnmazig vastleggen van de geschiedenis van de democratie sinds de jaren veertig van de vorige eeuw. Na de oorlog ontstonden allerlei initiatieven om de democratie nieuw leven in te blazen. De historicus inventariseerde ze alsof hij vlinders verzamelde: de opkomst van human rights networks en de koppeling ervan aan de democratie, de Volkerenbond, de Verenigde Naties, begroten-met-het-volk in Brazilië, waarheids- en verzoeningscommissies - een Zuid-Amerikaanse uitvinding die beroemd werd in Zuid-Afrika. Dit soort controlerende instituties houden de macht in de gaten en beperken die wanneer sprake is van willekeurige machtsuitoefening.

Wat een monitordemocratie is

Een monitordemocratie dus. ‘Monitor’ komt van het Latijnse woord monere, waarschuwen. ‘In de middeleeuwse kerk schreef men elkaar al brieven met waarschuwingen en aanbevelingen. Het begrip monitory is in het heden goed te vertalen in het Chinees en het Spaans. In het Duits ben ik nog op zoek. Ik dacht eerst aan ‘Beobachter Demokratie’, maar het Hitlerblad Völkischen Beobachter maakt dat minder geschikt.’

‘Het gaat erom dat het woord monitory met enige passie, een geest van vernieuwing en een mate van scherpte zorgt voor een verandering in de geest van wat wij democratie noemen. Naast verkiezingen is er zoveel meer nodig. Als je kijkt naar het Volkswagenschandaal, wie zie je dan de sjoemelsoftware onthullen? Een kleine Californische non-gouvernementele milieuorganisatie. Ook dát is monitordemocratie.’

‘Publieke monitoring buiten de politiek om, los van verkiezingscycli, in aparte instituties – dat is hoe je een parlementaire democratie versterkt. Schandalen onderzoeken is normaal, controle is goed en nodig in de strijd tegen corruptie. Hebben jullie geen gekozen burgemeester?’ Keane weet dat zijn gastheer in Amsterdam, D66, daar van oudsher pleitbezorger van was. ‘Ik ben beïnvloed,’ zegt hij bij wijze van lachende waarschuwing. ‘Maar serieus, hebben jullie ook geen Constitutioneel Hof in dit land? Met dat soort instituties geef je een monitordemocratie kracht.’

Het is geen overbodige luxe ook de monitoren scherp in de gaten te houden

‘Daarbij is het geen overbodige luxe ook de monitoren scherp in de gaten te houden. Zijn monitororganisaties als Human Rights Watch, Greenpeace en Amnesty International zelf bereid voldoende verantwoording af te leggen? Zijn zij toegankelijk voor nieuwkomers?’

Het actueelste en dreigendste voorbeeld van willekeurige macht zonder tegenmacht is in Keanes ogen de bank- en kredietsector. Die is sinds de crisis van 2008 vrijwel onaangeraakt door monitormechanismen. Bankiers zijn niet zichtbaar veranderd. De historicus Charles Kindleberger, kenner van de Nederlandse tulpengekte uit de zeventiende eeuw, heeft opeenvolgende speculatiegolven beschreven. Zeven van de elf ‘bubbles’ hebben zich voorgedaan sinds de vroege jaren zeventig van de vorige eeuw. In 2008 was de laatste. Er is weinig aan de oorzaken gedaan, stelt Keane.

‘Dezelfde dynamiek van potentieel destructief, grootscheeps profiteren is nog altijd actueel. Het kan zo weer gebeuren. Hillary Clinton beloofde onlangs in The New York Times dat zij – als zij tot president wordt gekozen – zal proberen op te treden tegen de straffeloosheid van de banken en hun werknemers. Zonder monitordemocratie in de financiële sector is het vragen om moeilijkheden.’

En het populisme?

De oude democratie kan tot nog toe moeilijk weerstand bieden aan allerlei vormen van ongetemde machtsuitoefening, zoals die van de bankwereld. Populistische partijen wijzen met succes op die onmachtigheid. John Keane ziet hun uitdaging van het bestaande systeem ook als een kans. Waar zij met hulp van de overvloed aan media-aandacht steunen op een brede, teleurgestelde middenklasse stelt hij vast dat die ook in veel gevallen is beroofd van wat ooit in het vooruitzicht was gesteld.

Hij constateert dat de middenklasse van oudsher tweeslachtig heeft gestaan ten opzichte van de democratie. ‘De middenklasse wordt snel bang en raakt dan terneergeslagen. Dan steunen zij al snel figuren met een moeilijke relatie ten opzichte van de democratie. Daar staat tegenover dat bijvoorbeeld de Englishness, de waarden en instincten die het vertrouwde Engeland symboliseren, waar Farage voor opkomt, vroeger normaal was. Zoals openbare gezondheidszorg en pensioenen vaste waarden waren. Hetzelfde gold in Frankrijk en Nederland. Het verlies daarvan is reëel.’

Hoe kan de samenleving het beste reageren op die steeds meer aanzwellende lokroep van het populisme? Is de monitordemocratie opgewassen tegen de hardheid van het populisme? Keane denkt van wel. ‘Media en andere partijen moeten intensiever en consequenter tegenspreken, commentaar leveren, waar nodig de hypocrisie blootleggen. Populisme heeft grote tekortkomingen; die moeten worden gedemonstreerd.’

‘Bovendien: populisme is geen door God gegeven feit. Het is zaak zijn claims zo redelijk mogelijk tegen het licht te houden. Te laten zien dat het oppervlakkige bestrijding is van een begrijpelijk gevoel van wanhoop, maar meestal geen uitvoerbare oplossingen biedt. Laat openbare monitoring van hun beweringen, hun levenswandel en hun zakelijke connecties bijdragen aan een realistisch beeld. Laat maar zien hoe zij hun eigen partijen leiden. Wilders met zijn eenmanspartij verdient prachtige satires en reportages. Waar komt zijn geld vandaan? Ook daar geldt, net als bij de ‘gewone’ politiek, openbaar bestuur en bedrijfsleven: het is zaak het arsenaal aan middelen om de macht te monitoren uit te breiden.’

Met medewerking van Anne Schepers.

Verder lezen?