De Messias bestaat. Zijn naam is Luke Skywalker en Han Solo is zijn Profeet

Een bekentenis: terwijl ik al zo’n vijftien jaar filmjournalist ben, had ik tot voor kort nog maar één Star Wars-film gezien: Episode I: The Phantom Menace. Het was 1999 en mijn vrienden hielden me voor dat dit het ideale moment was om kennis te maken met de saga. De nieuwe trilogie, waarvan Phantom het eerste deel was, vertelde immers de voorgeschiedenis van de oorspronkelijke trilogie uit de jaren zeventig en tachtig.

Helaas: ik vond er niks aan, dat rare mengsel van muppetslapstick, houterige dialogen en spanningsloze gevechten. Nog vijf van zulke kinderfilms uitzitten? Ik had wel wat beters te doen.

Pas begin dit jaar heb ik de serie een nieuwe kans gegeven. Ik moest wel. Ik had intussen een zoon, die door vriendjes en speelgoedadvertenties steeds nieuwsgieriger werd naar Darth Vader en consorten. Dus vooruit: in een week tijd joegen we samen de klassiekers – A New Hope, The Empire Strikes Back en Return of the Jedi – erdoorheen.

En zowaar: dat viel niet tegen. Wil je als leek iets begrijpen van de magie die wereldwijd door miljoenen fans aan Star Wars wordt toegedicht, bekijk dan vooral die oude films met een jochie van tien. Meeliftend op de extase van mijn zoon kwam het kippenvel alsnog.

Vervolgens begonnen we aan de ‘prequels,’ maar die bleken me nog steeds niet te kunnen boeien. En dus was het met gemengde gevoelens dat ik vorige week de persvoorstelling van Episode VII: The Force Awakens bijwoonde. Ik had er best zin in, maar hield mijn pen vast stevig in de aanslag voor de onvermijdelijke kritische noten.

En toen verscheen de titel in beeld. Met die gele letters en euforische muziek. De tranen sprongen me nog net niet in de ogen en er verscheen een grijns op mijn gezicht die bijna zeer deed. Even later, toen oudgedienden Han Solo (Harrison Ford) en Chewbacca (Peter Mayhew) voor het eerst in beeld verschenen, kwamen de tranen echt. En in de epische slotscène bijna weer.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Wat was er met me aan de hand? Ik ben in de verste verte geen fanboy, heb geen nostalgische herinneringen en kon achteraf best wat kritiekpunten op de film noemen. Maar tijdens het kijken was ik er – nota bene vanaf de eerste seconde – door gegrepen: de unieke, overweldigende, nauwelijks verklaarbare Star Wars-betovering.

Waarom moest ik huilen?

Als rechtgeaarde journalist kun je zoiets natuurlijk niet zomaar accepteren. Was mijn ontroering niet gewoon een pavlovreactie?

Als één bedrijf de afgelopen jaren overuren heeft gedraaid om een product in de markt te zetten, is het wel Star Wars-producent Lucasfilm. Het bedrijf werd in 2012 voor ruim vier miljard dollar overgenomen door The Walt Disney Company en om die investering terug te verdienen, werd niets aan het toeval overgelaten. Eerst werd er een nieuwe trilogie aangekondigd (waarvan The Force Awakens het eerste deel is), vervolgens allerlei op zichzelf staande spin-off-films en natuurlijk karrenvrachten vol merchandise. Plus twee complete Star Wars-pretparken.

Zie als argeloze filmliefhebber maar eens weerstand te bieden tegen zo veel berekening

Het ging nog verder. Star Wars-bedenker George Lucas (die de oorspronkelijke trilogie met anderen maakte, maar de slecht ontvangen prequels in zijn eentje schreef en regisseerde) werd volledig buitenspel gezet, hele afdelingen werden opgericht om de verhaallijnen, diversiteit en continuïteit binnen het Star Wars-universum te bewaken en voor de regie van The Force Awakens werd J.J. Abrams aangetrokken, een zelfverklaarde nerd die eerder de ingedutte Star Trek-films nieuw leven in had geblazen. Vervolgens werden de geliefde hoofdrolspelers van de eerste trilogie weer opgetrommeld en kwam er een script dat nog net geen kopie was van de aflevering waarmee alles begon: A New Hope. Tot slot volgde een ongeëvenaard grootse en succesvolle marketingcampagne.

Zie als argeloze filmliefhebber maar eens weerstand te bieden tegen zo veel berekening. Zegt het niet genoeg dat mijn zoontje al Star Wars-fan was voordat hij ook maar één frame had gezien? En dat ik al een brok in mijn keel kreeg zodra het logo in beeld verscheen? Hoe pavloviaans wil je het hebben?

Anderzijds: cinema ís manipulatie. En het idee dat reclamejongens de gevoelens van hele volksstammen volledig zouden kunnen regisseren, is me toch te cynisch. Er moet meer aan de hand zijn.

Het is een religie

‘De cinema heeft meer gedaan voor mijn spirituele leven dan de kerk,’ zei de Amerikaanse schrijver John Updike ooit. ‘Terwijl het christendom steeds meer invloed verliest, zijn films in dat gat gesprongen om ons houvast te bieden met mythen en inspirerende beelden. Cinema is in mijn leven vaak een substituut geweest voor religie.’

In hoeverre Updikes duiding klopt, mogen sociologen bepalen. Maar als één filmfenomeen er een treffende illustratie van is, dan is het Star Wars. Van meet af aan heeft zowel de filmreeks als de adoratie religieuze trekken gehad.

Cinema is in mijn leven vaak een substituut geweest voor religie

Naar de religieuze aard van het Star Wars-universum zijn meerdere studies verricht. Kort samengevat: op het eerste gezicht doet de overkoepelende filosofie eerder oosters dan westers aan, met de yinyangachtige ‘Force’ die alles in het universum met elkaar verbindt en zowel voor goed als kwaad kan worden aangewend. De werking van die Force wordt door Jedimeester Yoda toegelicht in boeddhistisch klinkende wijsheden over het loslaten van emoties en vertrouwen op innerlijke kracht. Daarnaast zijn er ook veel christelijke noties: goed en kwaad mogen uit hetzelfde energievaatje tappen, ze staan wel lijnrecht tegenover elkaar. En dan is er nog een eeuwenoude profetie over een ‘uitverkorene,’ die de Force ooit in balans zal brengen. Van Anakin Skywalker, die deze Messias lijkt te zijn, wordt zelfs gesuggereerd dat hij à la Christus door de Heilige Kracht zelf is verwekt.

Een theologische en filosofische hutspot dus, dat Star Wars-universum. Precies zoals George Lucas ooit voor ogen stond. Die liet zich inspireren door de uiteenlopendste bronnen (van de samoeraifilms van Akira Kurosawa tot Leni Riefenstahls Triumph des Willens), maar naar eigen zeggen vooral door het werk van de Amerikaanse mythologiedeskundige Joseph Campbell – ‘mijn Yoda’ noemde Lucas hem. In zijn standaardwerk The Hero with a Thousand Faces (1949) introduceerde Campbell de zogenoemde monomythe, een soort blauwdruk waar alle oermythen volgens hem in zouden passen. De verhalen over Osiris, Prometheus, Mozes, Boeddha, Jezus, koning Arthur en de Hobbit zijn in grote lijnen hetzelfde, stelt Campbell. En de meeste godsdiensten – die weer op zulke verhalen zijn gestoeld – dus ook. In die geest schiep Lucas zijn Star Wars-saga, hopend dat filmliefhebbers van alle gezindten er iets fundamenteels in zouden herkennen.

‘Het is allemaal waar’

Wat ons terugbrengt bij The Force Awakens. Nu Lucas uit zijn eigen universum is verbannen, sprak hij zich in interviews voorafgaand aan de nieuwe film beducht uit: ‘Ik zou de makers op het hart willen drukken dat dit verhaal over meer gaat dan ruimteschepen. Mijn grootste zorg is dat ze aan de haal gaan met de Force.’

Inmiddels valt te concluderen dat Lucas gerust kan ademhalen. De mythologie – of mystiek, of het spirituele, net hoe je het noemen wilt – is in The Force Awakens sterker aanwezig dan ooit. De film mag dan tot in het belachelijke zijn samengesteld om te scoren, de makers hebben wel degelijk begrepen waar dit fenomeen op drijft. De keuze voor regisseur J.J. Abrams is ook in die zin begrijpelijk: die brak ooit door met Lost, een tv-serie vol mythologische en religieuze ondertonen.

Zoals de jonge, nieuwe helden in The Force Awakens voldoen aan moderne maatstaven – Rey is een stoere vrouw en Finn heeft een donkere huid: eindelijk wat diversiteit – zo komt ook de religieuze dimensie van het verhaal dicht bij huis. De duisternis in het universum lijkt sterker, en de hoop verder te zoeken dan ooit. De verhalen over de Kracht en de Jedi’s? Geen hond gelooft er nog in. Rey en Finn reageren verbaasd wanneer ze oude held Han Solo tegen het lijf lopen – ze dachten dat hij verzonnen was. Bestaat de Kracht dan ook? En de laatste Jedi, Luke Skywalker? Is er hoop?

Han legt het zijn nieuwe vrienden graag uit: aanvankelijk moest hij ook niks hebben van al dat gezwets over de Kracht. Maar inmiddels weet hij beter. ‘It’s true. All of it.’

Ik denk dat mijn onverwachte ontroering, vorige week in de bioscoop, hiermee samenhangt. Natuurlijk kwamen er meteen allerlei associaties in me op toen de titel in beeld verscheen: spektakel, nostalgie, de hype. Maar die titel staat ook voor een belofte: hier, nu, de komende twee uur in deze zaal, gaat alles goedkomen.

Dat The Force Awakens in december is uitgebracht, kan dan ook geen toeval zijn. De dominee of pastoor in je lokale kerk zal de oeroude kerstboodschap dezer dagen niet overtuigender kunnen brengen dan Han Solo, die doorleefde, ooit zo cynische antiheld: ja, de duisternis lijkt sterker aanwezig dan ooit, maar heus, uiteindelijk wint het licht altijd.

Hoopvolle feestdagen toegewenst. Moge de Kracht met je zijn.

Meer film?