Corruptie houdt Oekraïne in haar greep. Maar er is hoop

Corruptie heeft het jonge Oekraïne een doodlopende steeg ingedreven. Wie je er ook naar vraagt, iedereen kan sprekende voorbeelden aanhalen. Van een gesloten envelop voor een staatsambtenaar, via steekpenningen bij de politie, het bijbetalen van arme artsen, het afpersen van kleine ondernemers, het omkopen van politici, tot de immense afkoopsommen in de schimmige wereld van de grote bedrijven: iedereen in Oekraïne lijkt te koop.

Jurist Artjom Choroendzji (1981) ondervond het aan den lijve. Hij ging in 2004 bij GosReserv werken, de staatsinstelling die de landelijke reserves voor noodsituaties beheerde. ‘Het bleek een totaal corrupte instelling. Ambtenaren boden je openlijk geld om een zaak te verliezen. De steekpenningen waren vele malen hoger dan je salaris. Als wij jonge idealisten protesteerden, gaf men ons te verstaan dat het slecht met ons zou aflopen. Ik wilde daar niks mee te maken hebben.’ Hij stapte over naar een commercieel bedrijf.

Op de Corruption Index 2014 van Transparency International staat Oekraïne met Oeganda op plaats 142. (Rusland doet het met plaats 136 overigens niet veel beter.)

Corruptie wurgt de Oekraïense samenleving. Slechts 1,5 procent van de bevolking heeft vertrouwen in de gerechtelijke instanties. Want als politie, rechterlijke macht en openbaar ministerie omkoopbaar zijn, is niemands bezit, vrijheid of veiligheid gegarandeerd. Daarom demonstreerde Artjom Choroendzji eind 2013 met honderdduizenden maandenlang op het Majdanplein in Kiev voor het vertrek van president Viktor Janoekovitsj, de kleine crimineel die het via zijn machtsbasis in Donetsk, en met steun van het Kremlin, in 2010 schopte tot president van Oekraïne.

Toen werd de situatie in het land pas echt uitzichtloos, zegt Choroendzji. ‘Janoekovitsj stamde uit de racketeersmaffia van de jaren negentig. Racket (afpersing) werkt heel simpel. Eigenaren van bedrijven krijgen mensen op bezoek die zeggen: schrijf je bedrijf naar ons over. We betalen je daarvoor. Weiger je, dan organiseren we een eindeloze reeks inspecties, waar je kapot aan gaat. Ik ken heel veel mensen die het zo is vergaan, of ze nu grote fabrieken bezaten of kleine cafeetjes. Het werd in Oekraïne onmogelijk om eerlijk geld te verdienen.’

Een doodlopende steeg dus. De vraag is dan: hoe kun je dit systeem doorbreken?

Waar komt de corruptie vandaan?

Criminaliteit en corruptie teisteren alle landen van de voormalige communistische Sovjet-Unie, die in 1991 uiteenviel in vijftien onafhankelijke staten. Oekraïne was er een van. Ook het communisme kende het verschijnsel, omdat de inefficiënte planeconomie enorme schaarste veroorzaakte. Omkoping was het smeermiddel van het dagelijks leven: voor een verjaardagsfeestje haalde je het beste vlees, de drank of de hapjes via een kennis aan de zogenoemde ‘zwarte achterdeur’ van de winkel. Dat heb ik zelf ook vaak meegemaakt, toen ik in 1980 in Sint Petersburg studeerde.

In de Sovjet-Unie kende niemand de waarde van geld, speelden banken een zuiver administratieve rol in de economie, vervingen door de communistische partij opgestelde vijfjarenplannen de wet van vraag en aanbod, werden prijzen kunstmatig laag gehouden en produceerde de staatsindustrie consumptiegoederen die niemand wilde hebben. De meeste mensen waren arm en er was gebrek aan alles. Toen de Sovjet-Unie, mede door de plotselinge daling van de olieprijs, eind jaren tachtig economisch ineenklapte, stonden de vijftien erfgenamen voor een onmogelijke opgave: hoe laat je een wereldrijk dat zestig jaar uitsluitend functioneerde via economische bevelen van bovenaf overstappen op de vrije markt?

Ziedaar de gewelddadige barensweeën van de clan der Russische oligarchen

Wat voor de hand lag gebeurde: een groep handige zakenlui maakte gebruik van de onkunde van de overheid en de burgers. De grote staatsbedrijven, wier werkelijke waarde op de internationale markt onbekend was, werden aan de staat ontfutseld. Het was gelegaliseerde roof, die in de jaren negentig vaak met geweld werd beslecht: zakenlui deden geen stap meer buiten de deur zonder zwaarbewapende bodyguards. De georganiseerde misdaad bloeide op.

Ziedaar de gewelddadige barensweeën van de clan der Russische oligarchen.

Toen Boris Jeltsin in 1999 de onbekende Vladimir Poetin uit Sint Petersburg als zijn opvolger had aangewezen, greep deze onmiddellijk in. Hij ontnam de oligarchen hun politieke invloed en hun partijdige televisiekanalen en maakte ze horig aan het Kremlin. Hij stopte de brutaalste, Michail Chodorkovski, voor tien jaar in een strafkamp en herstelde het rechtssysteem. Dat verklaart tot op de dag van vandaag zijn populariteit. Maar het heeft aan de corruptie in Rusland geen einde gemaakt: de Kremlinclan bleek even erg.

Ook in Oekraïne ontstond op de puinhopen van de Sovjet-Unie een dergelijke clan van nieuwe rijken, die zich meester maakten van de energiesector, de grondstoffen, de mijnbouw en de machinebouw. Maar anders dan in Rusland, waar Poetin vanuit het Kremlin een bestuursstructuur heeft gevestigd die hem grote macht geeft, is het speelveld in Oekraïne pluriform en horizontaal verkaveld gebleven: zestien grotere en kleinere oligarchen hebben nog steeds veel invloed op politiek en media. Ook voor hen was afpersing, omkoperij en soms zelfs fysieke bedreiging de gewoonste zaak van de wereld. Het is een van de moeilijkste opgaven van de nieuwe regering om deze invloed te beteugelen.

Mocht de revolutie iets veranderen?

Een van die oligarchen was Petro Porosjenko uit het Centraal-Oekraïense Vinnitsa. Hij verdiende zijn kapitaal met chocoladefabriek Rosjen. Porosjenko had al vóór in 2013 de opstand tegen Janoekovitsj uitbrak politieke ambities. Hij zag dat Oekraïne ingrijpend moest veranderen, vertelde historicus Jaroslav Hrytsak me in Lviv. Hrytsak was een van de intellectuelen die Porosjenko met regelmaat bijeenriep om een route uit te stippelen voor de modernisering van het land. Porosjenko zag zichzelf op zijn vroegst in 2020 als president. ‘Hij was een buitengewone oligarch, die nadacht over de toekomst van het land,’ zegt Hrytsak. ‘Hij durfde risico’s te nemen. Een van zijn principes was: we moeten ophouden met steekpenningen te geven.’

Ook Porosjenko werd overvallen door de opstand in Kiev, zegt Hrytsak, maar hij koos direct voor het protest en verscheen in leren jekker op Majdan. Na de vlucht van president Janoekovitsj werd hij op 25 mei met 55 procent van de stemmen in één ronde overtuigend tot president gekozen. Maar Oekraïne had het zwaar: de Krim was geannexeerd en Rusland steunde de opstand in het Oosten.

Wat Porosjenko toen heeft nagelaten, zegt energiedeskundige Michail Gontsjar in Kiev, is direct een pact te sluiten met de oligarchen. Ze hadden de moordende concurrentie onderling moeten beëindigen onder het motto: het vaderland (en onze business) is in gevaar. Daartoe had Porosjenko boven de partijen moeten gaan staan door zijn chocoladefabrieken te verkopen (zoals hij de bevolking in de verkiezingscampagne had beloofd). Maar hij is een van de oligarchen gebleven. Dat knaagt aan zijn geloofwaardigheid.

Het gevolg is dat iedereen in de Oekraïense zakenwereld als vanouds zijn eigen belangen blijft nastreven. Die belangen zijn heel verschillend. Zo koos bankentycoon Igor Kolomojski in 2013 onmiddellijk voor Oekraïne en verdedigde ‘zijn’ stad Dnepropetrovsk, met eigen militaire middelen. Zo voorkwam hij dat de pro-Russische opstand oversloeg vanuit het maar 200 kilometer verderop gelegen Donetsk. Als dank benoemde Porosjenko hem tot gouverneur van Dnepropetrovsk. Kolomojski’s rechterhand Boris Filatov zei het twee jaar geleden heel duidelijk tegen me: ‘Wij snappen heel goed dat wij onze business kunnen vergeten als Poetin het hier voor het zeggen krijgt.’

Maar voor Rinat Achmetov, de staal- en steenkoolkoning van de Donbass, was die keuze veel moeilijker. Hij heeft grote zakenbelangen in Rusland, hij aarzelde voor Kiev te kiezen en zit nu met de brokken: de Donbass ligt in puin en Rusland heeft niet het geld en de wil om de rotzooi op te ruimen. Volgens persbureau Bloomberg is Achmetovs vermogen de afgelopen twee jaar van 22 miljard dollar gekrompen tot 7,6 miljard dollar.

Zijn er al successen te melden in de strijd tegen de corruptie?

Toen het gevaar van het uiteenvallen van het land geweken leek, verplaatste het strijdtoneel zich naar Kiev, waar onder druk van Amerikanen en Europeanen een zware hervormingsagenda op tafel ligt. Een IMF-lening van 17,5 miljard dollar brengt verplichtingen met zich mee. Het Internationaal Monetair Fonds steekt geen geld in een corrupte staat en dus staat de aanpak van de corruptie bovenaan de agenda. Verder moeten de staatsfinanciën op orde worden gebracht (wat onder leiding van de Amerikaans-Oekraïense minister van Financiën Natalie Jaresko aardig lukt) en ligt er ook een eisenpakket over hervorming van de rechtsstaat en good governance in het bedrijfsleven.

Vooral de strijd met de corruptie verloopt moeizaam. Waar moet je beginnen als feitelijk iedereen boven een bepaalde leeftijd boter op het hoofd heeft? Hoe breek je de monopolies van de oligarchen?

Waar moet je beginnen als feitelijk iedereen boven een bepaalde leeftijd boter op het hoofd heeft? Hoe breek je de monopolies van de oligarchen?

Toen de regering-Jatsenjoek in het voorjaar van 2015 het staatsoliebedrijf Oekrnaft aan Kolomojski’s invloed probeerde te ontworstelen, kwam de bankenman met bewapende bodyguards naar Kiev. Daarmee overspeelde hij zijn hand: Porosjenko ontsloeg hem als gouverneur van Dnepropetrovsk. ’Kolomojski hanteert het principe van veel zakenlui waar ook ter wereld: belasting betalen is voor idioten,’ zegt energiedeskundige Michail Gontsjar.

De zaak liep met een sisser af, maar toonde Kolomojski wel dat de spelregels zijn veranderd.

Oliebedrijf Oekrnaft moet voortaan gewoon volgens de regels dividend betalen aan de staat, iets wat Kolomojski jarenlang succesvol heeft tegengehouden. ‘Porosjenko heeft hiermee laten zien dat hij vastbesloten is de situatie niet uit de hand te laten lopen door lokale zelfbenoemde leiders, die speculeren op de oorlogssituatie,’ zei de vroegere onderzoeksjournalist Sergyi Lesjtsjenko tegen me. Hij is inmiddels als parlementslid voor het Blok van Petro Porosjenko een van de felste bestrijders van de corruptie. ‘Andere oligarchen begrijpen nu dat hun handelwijze van de afgelopen twintig jaar niet meer wordt getolereerd.’ De jonge Lesjtsjenko heeft inmiddels een groep parlementariërs uit verschillende partijen aaneengesmeed om een vuist te maken tegen de corruptie.

Maar om de corruptie echt aan te pakken, moet Oekraïne eerst een rechtsstaat worden. Zolang het Openbaar Ministerie en de rechterlijke macht omkoopbaar zijn, valt die strijd niet te winnen. Daartoe ligt nu eindelijk een omvangrijk wetsvoorstel voor in het parlement, dat het hele rechtsstelsel op de schop neemt. Het voorstel is opgesteld door jonge Oekraïense juristen en goedgekeurd door de Raad van Europa, die nieuwe wetten in Oekraïne toetst aan internationale rechtsregels. Of dat wetsvoorstel begin volgend jaar door het parlement zal komen, is de vraag. Europeanen en Amerikanen oefenen grote druk uit op Kiev, maar hun macht is beperkt.

De Amerikaanse vicepresident Joe Biden sprak begin december in Kiev niet voor niets eerst met jonge hervormers, voor hij zijn opwachting maakte bij president Porosjenko. Het was een duidelijk signaal. In het parlement haalde hij vervolgens fel uit: ‘U zult in de hele wereld geen democratie vinden, waar het kankergezwel van de corruptie zo bloeit.’

Is het niet pijnlijk dat het Oekraïense parlement zich de les moet laten lezen door een Amerikaanse vicepresident? vroeg ik jurist Artjom Choroendzji. ‘Natuurlijk is het gênant dat wij daar buitenlanders voor nodig hebben,’ zei hij. Maar Oekraïne moet zo snel mogelijk weg uit de Russische invloedssfeer, die het land de afgelopen 25 jaar weinig goeds heeft gebracht. Hij heeft duizend keer liever de Amerikanen. ‘Voor mijn generatie is Euromajdan de laatste kans. Dit mag niet mislukken.’

Lees ook deze verhalen over Oekraïne: