Hoeveel vrouwenhaat zit er nu echt in Zuiverheid van Jonathan Franzen?

Het is geen slecht affiche: The Great American Novelist vs. The Great American Talk Show Hostess. Met aan de linkerkant, dames en heren, Jonathan Franzen – de snob die het waagde om zich neerbuigend uit te laten over Oprah Winfrey’s leesclub. Aan de rechterkant Hare Majesteit Zelf, de onoverwinnelijke godin van Amerika’s prime time-televisie: Oprah Winfrey!

Gelukkig, of helaas, kwam het in 2001 niet tot een écht gevecht tussen Franzen en Winfrey: hun publieke ruzietje na de verschijning van De correcties werd na een paar slappe ronden bijgelegd. Franzen kwam gauw terug op zijn kritische uitspraken – zo serieus had hij het allemaal niet bedoeld, zei hij. In 2010, na de verschijning van Vrijheid, schoof hij alsnog bij Oprah aan.

Het was het eerste hoofdstuk in Franzens moeizame relatie met het Amerikaanse publiek. Een lange reeks kleine controverses volgde: Franzen wisselde beledigingen uit met New York Times-recensente Michiko Kakutani en werd vervolgens beschuldigd van misantropie en seksisme. Hij klaagde in een lang essay over de internetsamenleving en werd spottend neergezet als een reactionaire ouwe zak. Schrijfster en feministe Jennifer Weiner bedacht de term ‘Franzenfreude,’ om zich uit te spreken tegen de stroom aan positieve aandacht voor Vrijheid – Franzen werd het symbool van alles wat er mis is met de door witte mannen geregeerde Amerikaanse literatuur. The Los Angeles Review of Books noemde Franzen ‘with the possible exception of Kanye West – the most bitched about artist in America.’

Kortom, Franzen roept vijandigheid op.

Is Zuiverheid seksistisch?

In deze vierde en laatste bespreking van Zuiverheid zal ik me richten op de heftige reacties die Franzens werk oproept. Hoe zat dat bij zijn laatste roman? Is Franzen inderdaad een vrouwenhater? Is Zuiverheid een seksistische roman? En zo ja, is dat erg?

Wat een storm aan kritiek leek, was meer een flauw briesje

Uit de stukken rondom de publicatie van Zuiverheid kreeg je de indruk dat Franzen zich weer midden in een storm aan kritiek bevond: grote delen van de interviews met The Financial Times en The Guardian gingen over de ‘heftige reacties’ op zijn werk in het algemeen en op Zuiverheid in het bijzonder. De schrijver mocht zich uitgebreid verdedigen.

Tikje overdreven: het viel namelijk wel mee met de verontwaardiging. De felste reacties kwamen van een handvol rellerige twitteraars. Op basis van een paar citaten uit een (overwegend positieve) recensie concludeerden ze dat Franzens hardnekkige seksisme in Zuiverheid een hoogtepunt bereikte. Er volgden hier en daar wat tendentieuze blogs over Franzens problemen met vrouwen. Maar nergens raakten de reacties de kern van Franzens werk.

Wat een storm aan kritiek leek, was meer een flauw briesje.

En Anabel Laird dan?

Zonde: de vrouwen in Franzens boeken hadden een serieuzere discussie verdiend.

In De correcties en Vrijheid komen krachtige vrouwelijke personages voor. Enorm feministisch zijn ze niet, maar ze laten zich niet regeren door de mannen in hun levens.

Anabel Laird uit Zuiverheid is wél uitgesproken feministisch. Een activiste, even woedend als intelligent. Haar geliefde Tom houdt overduidelijk van haar, van haar ijzeren principes, hij steunt haar en de feministische zaak met alles wat hij in zich heeft.

Het probleem is dat Anabel óók (of vooral) volstrekt hysterisch is. Je zou zelfs kunnen zeggen dat die hysterie haar belangrijkste eigenschap is – naast haar talent voor krankzinnige redeneringen. Zelfs voor Tom wordt ze op den duur onuitstaanbaar. De lezer heeft het na een paar pagina’s al met haar gehad. Tenminste: deze lezer. Veel recensenten en andere lezers, ook in deze leesclub, werden wél door Anabel gegrepen – waarover straks meer.

De beste, de interessantste discussie over Zuiverheid en Anabel, vond ik op het Amerikaanse online-tijdschrift The Oyster Review. Drie redacteuren gingen in gesprek. Miranda Popkey legde haarscherp en erg grappig uit wat haar dwarszat aan Anabel. Kort samengevat: krankzinnige personages als Anabel moeten óf grappig zijn, óf je moet ze kunnen begrijpen. ‘She has to either make sense or be funny,’ schrijft Popkey. Anabel is tegelijk humorloos én volstrekt onnavolgbaar.

We kunnen haar niet volgen omdat we niks over haar perspectief te weten komen: alles wat we lezen over Anabel wordt ons verteld door Tom. We leren daardoor veel over Tom, kunnen hem tot op zekere hoogte volgen in zijn blinde adoratie. Maar wat er in de op zich veel interessantere Anabel omgaat, blijft duister.

Jonathan Franzen: literaire of morele zondaar?

Een van Popkey’s collega-redacteuren bij The Oyster Review stoorde zich ook aan Anabels beperkte rol, maar ze gaf ook aan dat die bezwaren grotendeels teniet werden gedaan door haar leesplezier. De andere redacteur noemde Anabel in het geheel niet, en was erg enthousiast over de roman. Ook uit jullie reacties op mijn eerdere stukken in deze leesclub bleek dat verschillende lezers Anabel juist fascinerend vonden: twee lezers noemden haar ‘intrigerend.’ ‘Wat een levenskracht, wat een zelfvernietiging,’ schreef een andere enthousiaste lezer.

Als Franzen met Anabel al een zonde heeft gepleegd, dan hoogstens een literaire – geen morele

De meningen waren sterk verdeeld dus. Maar de goed onderbouwde reacties hebben gemeen dat ze gericht zijn op het personage Anabel Laird – op de vraag of ze meeslepend, overtuigend genoeg is. De liefhebbers van het personage houden Anabel niet omhoog als bewijs tegen Franzens seksisme. De lezers die haar een bijzonder matig personage vonden, trekken daaruit geen conclusies over Franzens vrouwonvriendelijkheid.

Met andere woorden, ze beoordelen de roman aan de hand van de enige relevante criteria: de literaire kwaliteiten, of het gebrek daaraan. Als Franzen met Anabel al een zonde heeft gepleegd, dan hoogstens een literaire – geen morele.

De vraag of Franzen wel of geen seksist is, blijft op basis van dit boek onbeantwoord. Maar uit Franzens enthousiasmerende essays over vrouwelijke schrijfsters, uit de overduidelijke liefde voor zijn vrouwelijke personages, met wie het in de drie laatste romans altijd goed, om niet te zeggen gelukkig afloopt, kun je toch moeilijk concluderen dat we hier te maken hebben met een overtuigde vrouwenhater.

Niet dat Franzen hulp nodig heeft bij zijn verdediging: als de lange reeks controverses iets bewijst, is het wel dat Franzen er prima bij gedijt en zichzelf krachtig en vermakelijk kan verweren - zoals hij bijvoorbeeld liet zien in het essay ‘Mr. Difficult’ (terug te vinden in de Amerikaanse paperbackversie van de essaybundel How To Be Alone), waarin hij uitgebreid inging op een brief van een kwade lezer die hem elitarisme verweet.

Wat denken jullie?

Of zit ik er helemaal naast? Is er wél iets fundamenteel verkeerd aan Franzens overtuigingen? Moeten we een roman óók, of misschien wel juist, beoordelen op morele gronden?

Ik ben weer benieuwd naar jullie reacties.

Dit was het laatste deel van deze leesclub over Zuiverheid. Ik hoor ook graag van jullie hoe het experiment beviel. Wat ging er goed? Wat niet? Welke kansen hebben we laten liggen? Wat had er anders gekund, of gemoeten?

Tot slot dank ik jullie voor jullie deelname: voor het kritische meelezen en de prikkelende, heel leerzame reacties.