Het macabere verhaal van ’s werelds eerste beroemde bil

Haar vagina is weggesneden en drijft nu in een pot sterk water. De pot gaat van hand tot hand in de collegezaal, begeleid door commentaar van de professor. Zijn lezing benadrukt dat zwarte Afrikaanse vrouwen (hij noemt ze ‘bushwomen’) écht heel anders zijn dan witte Europeanen. Ze lijken volgens hem meer op apen dan ‘wij’ - kijk maar naar de verschillen in schaamlippen (veel langer) en schedel (meer ingedeukt). ‘Deze neger, zoals je ziet, heeft een prominente snuit. Ik heb nooit eerder een mens gezien dat zoveel op een aap lijkt.’

Tegen het einde van zijn college kijkt hij strak de zaal in. ‘Wat we hier vandaag gezien en geleerd hebben, moet doorverteld worden. Het is de ontkrachting van foute onderzoeksresultaten die de laatste tijd naar buiten zijn gekomen, waaruit zou blijken dat deze mensen, en dan bedoel ik zowel de ‘negro’ als de ‘bushman,’ de voorvaders zouden zijn van de eerste beschavingen ter wereld. De Egyptenaren bijvoorbeeld, van wie wordt gezegd dat de rest van de wereld dingen van ze heeft overgenomen - zoals het rechtssysteem, wetenschap, en zelfs religie.’

Het is 1816 en in Parijs is Georges Cuvier aan het woord, de man die tot op de dag van vandaag wel ‘de vader der paleontologie’ wordt genoemd. Hij was een natuurkundige en zoöloog, die zich onder meer bezighield met het onderzoeken van de lichaamsbouw van de verschillende ‘rassen.’ Hij aasde al langer op de vagina, maar de eigenaresse weigerde bij leven elk verzoek om door Cuvier bestudeerd te worden. Toen ze overleed aan pokken kreeg de professor alsnog zijn zin.

Hij sluit zijn pleidooi af naast een naakte bruine pop met zwarte krulletjes. Een wassen replica van de vrouw die weigerde. Sara “Saartjie” Baartman.

Wie was Saartjie Baartman?

Het tentoonstellen van haar geslacht is een postume voortzetting van de vernederingen die haar leven op aarde al kenmerkten. Baartman, in 1789 geboren in Zuid-Afrika, werkte tijdens haar korte leven (ze stierf toen ze 25 was) eerst als slavin voor een Zuid-Afrikaanse familie en werd daarna door een Britse dokter meegenomen naar Londen om daar op te treden als circusact ‘Hottentot Venus,’ wier voornaamste verdienste was dat ze met haar enorme kont kon schudden.

Het tentoonstellen van haar geslacht is een postume voortzetting van de vernederingen die haar leven op aarde al kenmerkten

Later werd ze verkocht aan een Franse dierentrainer die haar gelijksoortige trucjes liet opvoeren voor een publiek. Baartman ontwikkelde een drankprobleem, belandde na haar loopbaan als circusact volgens sommigen in de prostitutie en stierf een roemloze dood in 1815.

Waarna haar lichaam in stukken werd gesneden door wetenschappers die haar wilden bestuderen om verschillen tussen zwarte en witte mensen te vinden. Haar hersenen en vagina belandden in een pot, de rest van haar vlees werd zo lang gekookt tot de botten overbleven. Ook die werden tentoongesteld. Pas in 2002, onder druk van Nelson Mandela, werd het stoffelijk overschot begraven in Baartmans thuisland.

Waarom ik toch over Baartmans billen schrijf

Baartman was een vrouw met vele talenten. Ze sprak vier talen, kon een paar instrumenten bespelen en was een begenadigd actrice. Maar de pest is: dat waarmee ze beroemd werd - haar lichaam, en in het bijzonder haar grote billen - is ook de reden dat ik nu over haar schrijf. De afgelopen maanden deed ik namelijk onderzoek naar het ontstaan van wat een nieuw westers schoonheidsideaal lijkt: de grote bil.

Zo keek ik naar de biologisch-evolutionaire verklaring en de geschiedenis van billen, om te zien hoe het komt dat in wit Europa nu opeens de drang naar grote billen het verlangen naar grote borsten van de jaren negentig lijkt te verdringen.

Tijdens mijn zoektocht naar schoonheidsidealen stuitte ik op een aantal periodes waarin de bil werd benadrukt door vrouwen, bijvoorbeeld in de periode van 1820 tot ongeveer 1835, toen het de mode was je middel zo strak mogelijk in te snoeren met een korset en opzetstukken onder je jurk te dragen om je heup en bil zo groot mogelijk te maken.

Die trend maakt het verhaal van Baartman des te wranger. Het silhouet dat slechts een paar jaar na haar dood het ideaal werd in de westerse wereld (en dat in 2016 dus weer lijkt te zijn): smalle taille, grote bil, was tijdens haar leven reden voor mensen om haar te beschimpen en tentoon te stellen.

Een reeks over billen zou kortom niet compleet zijn zonder haar verhaal, misschien wel de zwartste pagina in de geschiedenis van de bil. Een verhaal dat ook vaak wordt aangehaald in discussies over racisme, onderdrukking, feminisme en schoonheid. Een verhaal waar binnenkort een film over gemaakt wordt.

1. Baartman als circusfreak

Precies twee eeuwen geleden werd de Zuid-Afrikaanse, die werkte als huisslavin voor een rijk gezin, door een Britse dokter meegenomen naar Londen. Dokter William Dunlop stelde haar tentoon in een smerig klein theater aan het Piccadilly Circus als de ‘Hottentot Venus.’ Elke avond trok ze volle zalen; vooral onder de arbeidersklasse van Londen was ze populair. In de zaal links van haar trad een dansende beer op, rechts een vrouw met een baard.

Op haar knieën wachtte ze elke dag tot de dokter het publiek genoeg had opgeruid (‘she’s a savage!’). Dan trok hij de vieze doek van haar kooi en moest Baartman op commando ‘typische Afrikaanse’ dansjes doen en grommen naar mensen die te dicht bij het podium kwamen. En, het hoogtepunt: haar bil tonen. En aan het einde van het optreden nodigde Dunlop de bezoekers uit om naar voren te komen en er aan te zitten. Erop te slaan, erin te knijpen, erin te prikken met stokken. Weglopen kon ze niet; aan haar enkel zat een zware ketting.

Baartman dronk naar verluidt liters sterkedrank om de vernedering van zich af te kunnen zetten. Heel soms weigerde ze haar bil te tonen of op commando te grommen, dan kreeg ze met de zweep. Natuurlijk kreeg Dunlop na verloop van tijd in de gaten hoezeer het Baartman ging tegenstaan en deed hij pogingen haar bij zich te houden. Hij huurde twee jongens in die haar de hele dag bedienden, in een koets door de stad reden, mee uit drinken namen. En hij kocht cadeautjes. Leren handschoenen, hoeden met veren.

Toen in 1810 de African Society, een Britse antislavernijvereniging, hoorde over de optredens van Baartman, spanden ze een rechtszaak aan tegen William Dunlop. Baartman verklaarde (vermoedelijk) onder druk van Dunlop voor de rechter niet misbruikt te worden, altijd uit vrije wil op te treden en nooit vastgeketend te zijn en de aanklachten kwamen te vervallen.

Na die rechtszaak, en de publiciteit die erbij kwam kijken, steeg Baartmans optreden nog verder in populariteit. Ze toerde door Groot-Brittannië en Ierland en werd na een tijd verkocht aan een dierentrainer in Frankrijk. Ook daar was de Hottentot Venus een doorslaand succes.

2. Baartman als symbool van onderdrukking en erotisering van de zwarte vrouw

In African Queen, het boek dat auteur Rachel Holmes over Baartman schreef, worden alle manieren waarop Baartman tijdens en na haar leven is gebruikt om de verschillen tussen zwarte en witte vrouwen te benadrukken uiteengezet. De spotprenten die over haar werden gemaakt, waarin haar ‘typisch Afrikaanse’ billen en lippen werden uitvergroot. De tentoonstellingen, eerst in het circus, en na haar dood in musea. En natuurlijk haar naam, waarmee volgens Holmes het ontkennen van haar eigen wil en identiteit begonnen.

Want Baartman was natuurlijk niet de naam waarmee ze geboren werd als lid van het Khoikhoi-volk. De naam werd haar hoogstwaarschijnlijk gegeven door een van haar slaveneigenaren, maar daar is geen uitsluitsel over te geven.

Baartman was natuurlijk niet de naam waarmee ze geboren werd als lid van het Khoikoi-volk

Het doet denken aan de man die in 1925 werd geboren als Malcolm Little, in 1965 stierf als El-Hajj Malik el-Shabazz, en zijn naam tussentijds veranderde naar Malcolm X. De X symboliseerde de Afrikaanse naam die hij nooit had gekend, de naam die witte slavendrijvers hadden vervangen door ‘Little’; de naam die zijn voorouders was opgedrongen.

Naast inspiratie voor boeken dient Baartman ook als onderwerp voor kunstenaars. Renée Green, een Amerikaanse kunstenares die veel kunst maakt rondom raciale en maatschappelijke vraagstukken, liet zich bijvoorbeeld door Baartman inspireren voor haar werk ‘Permitted’; een kunstwerk waarbij bezoekers werden uitgenodigd op een podium te gaan staan. Een podium zoals Baartman dat had in het Piccadilly Circus. Het doel van de expositie: uitzoeken hoe de Europese perceptie van het zwarte vrouwenlichaam als exotisch, bizar of monsterlijk precies in haar werk ging. Deel van die expositie was een klein gaatje in de muur, waar bezoekers naar een foto van Baartman konden kijken. Dat zou symboliseren hoezeer witte Europeanen de zwarte vrouw in het openbaar afwezen, maar in het geniep erotiseerden.

3. Baartman als popcultureel symbool

Nu de bil een popcultureel fenomeen aan het worden is, wordt Baartmans naam de laatste jaren vaker genoemd in de media. Toen de huidige ongekroonde koningin van de kont, Kim Kardashian, in 2013 op de cover van Paper Magazine verscheen bijvoorbeeld. Het beeld: Kardashian in een strakke zwarte avondjurk, op haar billen een champagneglas. Na het eerste commentaar op het vermeende racisme dat achter de oorspronkelijke foto zou schuilen, was de link met Baartman (‘kijk, een vrouw met een bizar lichaam!’) snel gelegd. Ook Nicki Minaj wordt weleens met Baartman vergeleken.

Toch lijkt dat commentaar twee dingen door elkaar te halen: het recht van de vrouw om met haar lichaam te doen wat ze wil, en gedwongen worden (of je gedwongen voelen) je lichaam tentoon te stellen voor andermans vermaak.

Toen twee weken geleden het gerucht rondging dat zangeres Beyoncé de rol van Baartman zou spelen in een aangekondigde film over haar leven (dit werd later ontkend door haar woordvoerder), was er opnieuw commotie. Want zou uitgerekend Beyoncé, een van de succesvolste zwarte vrouwen in de entertainmentwereld, deze rol moeten spelen? Zou haar betrokkenheid in deze film het vooroordeel van de zwarte vrouw als seksbeest niet verder in stand houden?

Baartmans verhaal gaat niet alleen over onderdrukking en (de oorsprong en het in stand houden van) racisme, maar ook over zelfbeeld, idealen en bovenal: onwetendheid over andere culturen. Gerechtigheid kwam voor Baartman te laat. Maar haar verhaal blijft dienen als les over het gedrag dat onwetendheid met zich meebrengt, en wat de implicaties daarvan kunnen zijn - zelfs tweehonderd jaar later nog.

Verder lezen?