Hanan Hamdy heeft haar broer niet verteld dat ze met mij gaat praten. Die vindt het te gevaarlijk en zou het haar verbieden. Maar de 38-jarige met de roze hoofddoek is vastberaden. ‘Anders maak je geen verschil.’

Haar neef, de advocaat Kareem Hamdy (28), werd een jaar geleden opgepakt in een arme wijk in Caïro. Twee dagen na zijn arrestatie stierf hij in de cel van het politiebureau.

De officiële verklaring luidde dat hij was overleden na ‘falen van de bloedsomloop.’ Waarop diens oom Mohamed verzocht werd een formulier te ondertekenen dat beschreef dat Kareem een natuurlijke dood was gestorven. Mohamed weigerde en zit tot op heden in voorarrest.

Hanan en andere familieleden kregen in het mortuarium eenzelfde formulier onder ogen. Ook zij weigerden te tekenen en stonden erop het lichaam eerst te zien. Een verzoek dat werd goedgekeurd.

De verwondingen waren onmiskenbaar: Kareem was door geweld om het leven gekomen. Wie anders dan de politie kon dat gedaan hebben? De familie maakte foto’s en verspreidde die via de

Helaas hebben Hanan en haar familie daarmee niet het verschil kunnen maken. Een verschil dat van belang is omdat het vijf jaar geleden nog aanleiding was voor de protesten op het Tahrirplein in Caïro, toen blogger Khaled Mohamed Said door de politie werd Protesten die een revolutie in gang zetten met als doel het land te veranderen.

Alle reden om de gevangenissen eens onder de loep te nemen. Wat is daar veranderd sinds de revolutie?

Hoe Egyptische gevangenissen eruitzien

Nadat toenmalig generaal en huidig president Al-Sisi in juli 2013 de vorige president Mohamed Morsi afzette, startte het veiligheidsapparaat een straffe campagne tegen de oppositie, met name tegen de als terroristische organisatie bestempelde

‘Gevangenissen zijn overvol, er is een gebrek aan medische zorg en het gebruik van geweld is gemeengoed’

Sindsdien komt er steeds meer nieuws naar buiten over misstanden in gevangenissen. Het Nadeem Center voor Rehabilitatie van Slachtoffers van Geweld stelde in een rapport begin januari dat de politie in 2015 al 137 gevangenen heeft

‘Egyptische gevangenissen zijn in zeer slechte staat,’ verklaart Laila Soueif, prominent mensenrechtenactivist en moeder van activist Alaa Abdel Fattah, die een vijfjarige celstraf uitzit. ‘Ze zijn overvol, er is een gebrek aan medische zorg en het gebruik van geweld is gemeengoed,’ zegt ze. Daarnaast is er veel corruptie: een goede behandeling is te koop.

Ze legt uit dat de ongeschreven regel is apolitieke gevangenen uit de middenklasse niet te mishandelen, maar gevangenen uit een lagere klasse of behorend tot de Moslimbroeders wel.

Demonstranten bouwen barricaden rondom het Tahrirplein, 3 februari 2011. Foto: ANP

De reactie op Kareems dood

Dat maakt de dood van Kareem des te vreemder. Hij was geen demonstrant en niet gelieerd aan de Moslimbroederschap, Kareem was een gerespecteerd advocaat.

Media, in de meeste gevallen pro-regime, schreven dan ook kritisch over de zaak en de Vakbond van Advocaten organiseerde protesten. Het Egyptisch forensisch instituut besloot de zaak te bekijken en kwam na autopsie tot de conclusie dat Kareem gebroken ribben had en klappen op zijn hoofd tot een fatale hersenbloeding hadden geleid.

Advocaat Hany Sadik, door Hanan meegenomen naar ons gesprek, zegt dat Kareem als advocaat vaak opgepakte demonstranten bijstond. ‘80 procent van de advocaten die dit werk doet, wordt gevolgd of bedreigd door de politie,’ zegt hij. Een cijfer dat ik overigens niet kan controleren.

Waar alle protest en onderzoek toe leidden? De laatste maand van vorig jaar werden twee politieofficieren tot vijf jaar cel veroordeeld voor de dood van Kareem. De officieren zijn in absentia veroordeeld en op vrije voeten in afwachting van een mogelijke revisie van de rechtszaak.

Mocht het baten?

De vraag is dan: is er sinds de revolutie wel enige vooruitgang geboekt op dit gebied?

Mensenrechtenadvocaat en lid van de Nationale Raad voor de Mensenrechten Ragia Omran is betrokken bij twee andere zaken waarin officieren terechtstaan voor geweld. ‘De mensenrechten worden hier minder gerespecteerd de afgelopen twee jaar,’ zegt ze. ‘Het geweld in politiebureaus neemt toe.’ Als reden noemt ze de algehele staat van repressie in Egypte. ‘Het ministerie van Binnenlandse Zaken denkt dat hard optreden en angst zaaien loont.’

Neem de extreme veiligheidsmaatregelen voor de verjaardag van de revolutie afgelopen maandag. De politie is rond de 5.000 appartementen binnengevallen in het centrum van Caïro. Daarbij zijn activisten gearresteerd die beschuldigd worden van het aanzetten tot protest. Ook zijn meerdere culturele centra in Caïro gesloten.

Een maand eerder zei president Al-Sisi in een speech op de politieacademie dat marteling niet systematisch is. Ook dankte hij de politie voor haar rol in het waarborgen van de veiligheid en stabiliteit in het land.

‘De mensen doen hun mond open en kijken niet meer weg. Het volk is niet te hersenspoelen, zoals de oude generatie’

Omran, en met haar de meeste mensenrechtenadvocaten en -activisten, is het hier niet mee eens. ‘Marteling is systematisch en de overheid doet weinig om het tegen te gaan.’

De reputatie van haar eigen mensenrechtenraad, een semi-overheidsinstelling, is echter niet onomstreden. Na een bezoek aan de Schorpioengevangenis, een zwaarbeveiligde sectie van de beruchte Toragevangenis, kwam de raad tot de conclusie dat er weinig misstanden waren. Omran zelf was niet bij het bezoek omdat ze wegens ‘administratieve redenen’ niet werd binnengelaten.

‘De inspecteurs hadden geen toegang tot bepaalde delen en het ministerie had in aanloop van het bezoek verbeteringen doorgevoerd.’ Om een echt goed beeld te krijgen, moet de raad het recht krijgen onaangekondigde bezoeken te brengen en één op één met gevangenen kunnen spreken.

Toch ziet Omran lichtpuntjes. ‘Het taboe om je uit te spreken tegen politiegeweld is verbroken. Vijf jaar voor het doden van een gevangene is niet genoeg, maar het zijn tekenen van vooruitgang dat dergelijke zaken überhaupt voorkomen.’

‘Misschien lijkt het alsof Egypte is teruggekeerd naar de maar de mensen doen hun mond open en kijken niet meer weg. En vergeet de jeugd en sociale media niet. Het volk is niet te hersenspoelen, zoals de oude generatie.’

Op het Tahrirplein wordt gevierd dat Mubarak is afgetreden, 11 februari 2011. Foto: ANP

Niet in de militaire gevangenissen

Dat kan zo zijn, maar veel geweld komt ook niet naar buiten. Misstanden in reguliere gevangenissen en politiebureaus krijgen media-aandacht, militaire gevangenissen zijn een ander

Omran noemt de beruchte Azoulygevangenis in Ismaïlia, grenzend aan een gebied waar militante groepen zich bij Islamitische Staat hebben ‘Geen advocaat weet er iets van.’

Gevangenen zitten daar soms een jaar of langer zonder aanklacht vast. Niets wordt gedocumenteerd, dus informatie is lastig te achterhalen. Mensen die uit deze gevangenis komen, zijn vaak te bang om te praten, zegt Omran. ‘Wat daar gebeurt, is compleet buiten zicht.’

Een zeldzame uitzondering is Hamed (een gefingeerde naam), die zijn ervaringen wel met mij wilde delen. Via zijn vriend Amr (eveneens gefingeerd) heb ik een afspraak gemaakt.

Amr is zenuwachtig als ik hem de eerste keer bel. Hij legt uit dat ze bang zijn dat Hamed weer opgepakt wordt, dus dat niets in dit artikel naar hem mag leiden. Tijdens de ontmoeting benadrukt Amr weer dat ze vrezen voor Hameds veiligheid. Hamed zelf lijkt zich minder druk te maken. Hij praat opvallend luchtig, bijna vrolijk, over zijn ervaringen als we een afspraak hebben gemaakt.

‘We zaten in een cel van 9,5 bij 5,5 meter, met 137 of 138 man. We kwamen tot deze afmetingen door tegeltjes te tellen, die we op 25 cm per stuk schatten.’ Slapen moest in shifts gebeuren omdat niet iedereen tegelijk kon liggen. Verschillende gevangenen zaten al een jaar, of zelfs twee jaar in de cel.

‘De sfeer was goed tussen de gevangenen. We speelden imaginair tennis en imaginair boter-kaas-en-eieren op de muur,’ zegt Hamed. Iedereen was broodmager door het weinige eten. ‘s Ochtends een stukje brood met jam, ’s avonds rijst met ‘iets wat op groente leek.’ Spottend: ‘Het lukte me nooit om ook maar een kilo kwijt te raken, maar in de gevangenis ging het heel snel.’

‘Soms kwamen de bewakers binnen, moesten we allemaal met het gezicht tegen de muur gaan staan en begonnen ze te slaan. Zodra ze weg waren, begonnen we te lachen. Je moet het accepteren, anders red je het niet,’ zegt hij.

Tegen de meesten was geen arrestatiebevel uitgevaardigd en ze mochten geen bezoek ontvangen. Gevangenen vroegen elkaar nummers te onthouden. Mocht er iemand vrijkomen, dan kon die familieleden van de anderen inlichten.

Om de zoveel tijd werd er iemand ondervraagd. Een keer zat Hamed acht dagen op rij met handboeien en blinddoek om in een afgesloten ruimte. ‘Zelfs toen de boeien af waren, bleven mijn armen op mijn rug hangen.’

Om aan te tonen hoe de ondervragingen eraan toegingen, laat Hamed een litteken op zijn knie zien. ‘Je moet hem ook je rug laten zien,’ zegt Amr. En diepe striem loopt van linksonder naar rechtsboven.

Hoe nu verder?

‘Absoluut verschrikkelijk,’ noemt Laila Soueif de toestand in de gevangenis van Hamed.

We drinken koffie en spreken over haar voortdurende strijd voor de mensenrechten in Egypte: de onvrede onder Mubarak, de revolutie in 2011 en de hernieuwde repressie onder Al-Sisi. Ze beschrijft de situatie van haar zoon in de gevangenis, die nog drieënhalf jaar moet zitten, als ‘semi-redelijk: waarschijnlijk het beste wat je in Egypte kunt krijgen.’

Ik vraag haar wat het verschil is tussen de situatie in 2010, toen de marteling en dood van Khaled Said een vonk was voor de revolutie, en nu. Want in de reguliere gevangenissen lijkt het beter te gaan, in de militaire gevangenissen is het nog steeds een doffe ellende.

‘De protesten in Tunesië hadden laten zien dat een revolutie mogelijk was’

‘Dat [de reactie op de dood van Khaled Said, EC] was een uiting van spanning die zich tien jaar had opgebouwd. En de protesten in Tunesië hadden laten zien dat een revolutie mogelijk was,’ zegt ze.

Volgens Soueif is de situatie in de gevangenissen veel gewelddadiger dan voor de revolutie, maar een obstakel voor mensen om te gaan protesteren is dat men het gevoel heeft dat het omverwerpen van twee regimes de situatie alleen maar heeft verslechterd.

Souief schetst twee toekomstscenario’s. In het eerste scenario laat het regime de teugels enigszins vieren, waardoor de spanning zal afnemen. In het tweede geval, waarbinnen het regime de huidige harde lijn voortzet, sluit ze niet uit dat het tot een geweldsuitbarsting komt.

Want: ‘Niets werkt. De economie niet, het onderwijs niet, de gezondheidszorg niet. Het zal een uitbarsting zijn van woede en wraak op het regime.’

De conclusie is wrang. Politiegeweld gaat vijf jaar na de revolutie onverminderd door. Sterker, in de pogingen van de staat de geest terug in de fles te krijgen, is het eerder erger geworden.

Maar Egyptenaren halen niet meer hun schouders op. Waar men onder Mubarak vaak wegkeek, zijn er nu burgers, activisten en advocaten die misstanden aan de kaak stellen en de strijd aangaan, ondanks het risico zelf te worden gearresteerd. Hoe ver weg de dromen van 25 januari ook lijken, dit gegeven is wellicht de winst van de revolutie.

Op het Tahrirplein wordt gevierd dat Mubarak is afgetreden, 11 februari 2011. Foto: ANP

Verder lezen?

Als ik dit stuk in Egypte zou publiceren, zou ik 25.000 euro boete moeten betalen Een gewelddadige groepering in Noord-Egypte heeft zich aangesloten bij Islamitische Staat. Terwijl de groep aanslagen blijft plegen, slaat het Egyptische leger hard terug. Ik sprak twee inwoners van de geplaagde regio en vroeg hun: waarom blijft dit conflict maar voortduren? Lees het verhaal hier terug