Wat je in het debat over asielzoekers van Making a Murderer kunt leren

De afgelopen maand zaten miljoenen mensen overal ter wereld aan hun laptop gekluisterd om de tien afleveringen van de Netflixdocumentaire Making a Murderer te verslinden.

Vrijwel iedereen die de serie had gezien, vond zich diep in de nacht terug achter zijn toetsenbord. Wanhopig op zoek naar nieuwe aanwijzingen over die ene, gekmakende vraag: zijn Steven Avery en zijn neefje Brendan Dassey nu daders of slachtoffers?

Geen whodunnit, maar een ifdunnit kortom.

In het debat over vluchtelingen zie je precies het tegenovergestelde gebeuren: snelle oordelen en speculaties winnen het van nieuwsgierigheid en terughoudendheid.

Goed of slecht? Dor of naïef?

Ontwikkelingen moeten direct worden geduid, incidenten moeten direct worden verklaard en politieke plannen net zo snel gekraakt als ze worden gemaakt. En het liefst in heldere categorieën: een ontwikkeling is goed of slecht, een incident ernstig of opgeblazen, een plan doordacht of naïef.

Net zo snel als na de verschrikkelijke incidenten in Keulen naar asielzoekers werd gewezen, werd er gister op Facebook gesproken over ‘SA-achtige praktijken,’ nu naar verluidt ‘honderden’ gemaskerde mannen vrijdagavond door het centrum van Stockholm liepen om migranten van de straat te slaan.

Zelf heb ik ook geregeld grote haast. Zo vroeg ik mij direct nadat de beelden van peuter Aylan de wereld over gingen af: wie heeft de dood van dit jongetje op zijn geweten? Het bleek een vraag met honderd antwoorden, die allemaal even valide zijn.

In het vluchtelingenvraagstuk zijn snelle oordelen aan de orde van de dag

Ook de plannen om deze crisis ‘in zes weken op te lossen,’ zoals premier Mark Rutte onlangs zo ambitieus aankondigde, worden van supersnelle duiding voorzien.

Neem plan-Samsom, dat afgelopen week werd gelanceerd. In een notendop: Europa stuurt vluchtelingen ‘per kerende veerboot’ terug naar Turkije. In ruil daarvoor laten ze er 150.000 tot 200.000 zelf overkomen. Gewoon met het vliegtuig, naar landen die zich ervoor opgegeven hebben.

Mensenrechtenorganisaties en asieladvocaten riepen direct dat het plan juridisch geen stand houdt en bovendien het morele failliet van de Europese Unie aantoont. Want ga maar na: Turkije is bij lange na niet het ‘veilige land’ waar de plannenmakers het voor verslijten en het vangt al miljoenen mensen op.

Terechte bezwaren. Maar toch: is het alternatief - de situatie zoals die nu is of een ander plan - wel zoveel beter?

Een bootje in verkeerd water

Afgelopen week verscheen ook het afschuwelijke bericht van een Australische reddingsploeg die een boot met daarop 31 baby’s, kinderen en volwassenen zag, maar besloot geen reddende hand te bieden. Het zinkende bootje bevond zich in Turkse wateren, dat van hun in Griekse wateren. En dus besloten ze niets te doen, uit angst nadien van mensensmokkel te worden beticht.

Een moeder gooide haar baby naar verluidt nog naar de reddingsboot toe. De baby belandde tussen de twee boten in, op weg naar wat inmiddels het grootste massagraf ter wereld lijkt: de Middellandse Zee.

Wat voor plan-Samsom pleit is het streven dit soort tochten te ontmoedigen. Als men van tevoren weet dat het niet gaat lonen over te steken, zo is de gedachte, dan zullen ze het wel laten.

Plan-Samsom lost het probleem niet op, maar verplaatst het alleen. Allemaal waar.

Maar hoe is de situatie nu? Een morbide ratrace waarbij vluchtelingen eerst met gevaar voor eigen leven door ons hek moeten breken om pas dan te krijgen wat we hun - in het Vluchtelingenverdrag - hebben beloofd: een eerlijke procedure en bescherming voor wie daar doorheen komt.

Is een eerlijk verhaal als dat van Samsom niet op z’n minst een stukje minder slecht dan het nu gaat?

En, nog een vraag: wat is een Verdrag eigenlijk waard als er nauwelijks draagvlak is om het ten uitvoer te brengen?

Ik zeg het eerlijk: ik weet het antwoord niet.

Waarom nuance en journalistiek op gespannen voet staan

Je ziet: het is onmogelijk iets over dit onderwerp te denken en schrijven zonder in een eindeloos genuanceerd verhaal over ene en andere kanten te belanden. En de snelheid waarmee gebeurtenissen elkaar opvolgen staat haaks op de traagheid en de wijsheid die nodig is om echt licht in deze duisternis te brengen.

De grijstonen die het asieldebat het hardst nodig heeft delven het snelst het onderspit. Want ja, wie klikt er op artikelen met titels als deze?

• ‘Asielplan Samsom en Rutte aan de ene kant wel goed, aan de andere kant onrealistisch’
• ‘Percentage van Timmermans vertekent de werkelijkheid, maar ergens heeft hij wel een punt’
• ‘Aanrandingen Oud & Nieuw in Keulen het werk van moslims, Marokkanen, asielzoekers, alcoholmisbruikers, enfin, in elk geval: mensen’

Eerder kondigde ik al eens aan een tijdje niet meer over het onderwerp te schrijven. Om het hoofd fris te houden en me niet in dit onderwerp te verliezen.

Precies in deze periode werd ik gevraagd of ik een toneelstuk wilde helpen maken. Een vraag die als geroepen kwam.

Het voordeel van toneelstuk boven artikel

Want waar in een journalistieke analyse onherroepelijk stellingen moeten worden betrokken, argumenten moeten worden gewogen en keerzijdes moeten worden getoond, kan toneel dat allemaal tegelijk.

En meer: want in een toneelstuk kan een personage held en schurk tegelijk zijn. Profiteur en zwerfkatje ineen. Een vervelend mens, die niettemin rechten heeft. Of: een schat van een mens, waar bij nader inzien toch een dubieus randje aan zit. Een plan kan nobel en ijdel zijn, al te driest en beter dan niets ineen.

In de anderhalf uur dat je naar een toneelstuk kijkt, kun je letterlijk alle hoeken van een debat te zien krijgen.

Het afgelopen jaar leidde ik toneelmaker Casper Vandeputte van het Nationale Toneel dan ook rond door de wereld van de hekken, grenspatrouilles, IND-ambtenaren en asielaanvragen die ik zelf had leren kennen door er veel over te schrijven.

Fit to fly of niet?

Zo ontstond langzaam maar zeker een voorstelling, waarvoor - ik zeg het nu maar vast - Casper alle lof verdient. De voorstelling heet Fit to fly, en zij zal op 23 april a.s. in première gaan. Voor het zover is, zal a.s. donderdag 4 februari een sneak preview plaatsvinden.

Het stuk wordt zo aangekondigd: ‘Het is oudejaarsdag. Een psychiater wandelt door de gangen op weg naar de Eerste Hulp. Over een uurtje is zijn dienst afgelopen en kan hij zich in het feestgedruis storten. Maar eerst nog dit spoedgeval; een uitgeprocedeerde asielzoeker heeft zich eerder op de dag in brand gestoken tijdens het luchten in vreemdelingendetentie. De psychiater moet beoordelen of deze man een psychiatrische stoornis heeft. In dat geval mag de man nog blijven om behandeld te worden. Zo niet, dan is hij ‘fit to fly’ en zal hij morgen worden teruggevlogen.’

Enfin, je snapt de cliffhanger.

En zo kom ik weer uit bij Making a murderer. Want is Steven Avery nu schuldig of niet? Je bent ook na tien uur meeslepende televisie nauwelijks dichter bij een solide antwoord. Sterker nog: ook de makers durven na het proces jarenlang te hebben gevolgd hun hand nog altijd niet voor hem in het vuur te steken.

Het enige dat je op het einde zeker weet is dit: niets is zo ingewikkeld als De Waarheid. Het leert je om - hoe moeilijk ook - je oordeel op te schorten. Ook als een situatie om een oordeel schreeuwt.

En zo is het ook met dit toneelstuk. Want is de psychiater uit dit stuk nu een held of een charlatan? En die asielzoeker: is dat nu een manipulatieve opportunist of een weerloos mens in nood? Hebben onuitstaanbare mensen in de praktijk dezelfde rechten als anderen? En: waar begint en eindigt onze eigen verantwoordelijkheid eigenlijk?

Het zijn vragen die om een voorstelling vragen, in plaats van om het zoveelste journalistieke schotschrift. Ik nodig jullie van harte uit te komen kijken of de voorstelling inderdaad iets toevoegt aan onze journalistiek over dit onderwerp.

En voor de nieuwe vragen die de voorstelling oproept is er ruimschoots de gelegenheid om met elkaar door te praten. Bij de sneak preview, op donderdag 4 februari, zullen we zelfs een ‘therapiesessie’ voor de vermoeide wereldburger aanbieden, zoals we dat ook op het Festival der Vooruitgang deden.

Want het begint dan wel met een artikel: het gesprek gaat verder. Zowel op, als naast het toneel.