Wat de duizenden vrijwilligers op Lesbos voor de vluchtelingencrisis betekenen

Ze worden engelen genoemd, de duizenden vrijwilligers die naar Griekenland afreizen. Je herkent ze makkelijk op het Atheense vliegveld – ze dragen praktische kleren, bergschoenen en een grote rugzak. Terwijl de Grieken elkaar begroeten, kijken ze nerveus om zich heen.

Velen hebben geen plan. Zoals de Britse Susanne Taylor (38), naast wie ik in het vliegtuig naar Lesbos zit. Ze was met haar familie op vakantie in Athene en plakt er nu een week op het eiland achteraan. ‘Ik heb een hotel. Verder zie ik wel wat ik kan doen.’

Ze heeft keuze zat. Er zijn 84 non-gouvernementele organisaties (ngo’s) actief op Lesbos. Van Griekse oma’s die babymutsjes breien tot artsen die mensen het vasteland op helpen. Voor die ngo’s, maar ook op eigen basis, zijn duizenden vrijwilligers uit de hele wereld in touw.

Het lijkt er zelfs op dat er te veel mensen willen helpen. Veroorzaken al die vrijwilligers met hun goede bedoelingen niet meer problemen dan ze oplossen?

Waarom helpen?

Iedereen heeft zijn eigen reden om te komen. Velen noemen het gevoel dat ze iets moesten doen, of de foto’s van de aangespoelde peuter Aylan Kurdi. Anderen zien het als opstapje naar een baan in de ontwikkelingssector of komen voor de gezelligheid.

Het doet me denken aan mijn dienstplicht in Libanon

‘Het doet me denken aan mijn dienstplicht in Libanon,’ zegt Maarten Slooves (58) uit Grave. Hij is vrijwilliger bij Stichting Bootvluchteling, die boten het strand op begeleidt en dan naar een tussenkamp vervoert. ‘Het is veel wachten, patrouilleren en dan kort in actie komen.’

‘Ik krijg er energie van,’ zegt Slooves over het werk en het contact met de vluchtelingen. Zijn zoon, ook Maarten, is meegekomen. Eigenlijk om de nieuwe reddingsboot van Stichting Bootvluchteling te besturen, maar vanwege technische problemen ligt die nog aan de kant.

Wat is dan het probleem met vrijwilligers?

Enkele dagen later worden er vijf vrijwilligers gearresteerd vanwege de reddingsacties die ze uitvoerden. Ze werden op zee gevonden met messen en een ongeregistreerde radio. Illegaal, zo concludeert het Griekse Openbaar Ministerie, dat hen aanklaagt voor ‘het faciliteren van de toegang voor illegale migranten.’ Inmiddels zijn de drie Spaanse en twee Deense vrijwilligers weer op vrije voeten maar de schrik zat er goed in.

De arrestaties waren onderdeel van aangescherpte regelgeving omtrent vrijwilligers. Sinds kort moeten alle vrijwilligers zich registreren. Zo komt er ook meer zicht op het aantal dat actief is. Puur voor de goede orde, zegt Marios Antonisis, die de burgemeester over dit thema adviseert.

‘Soms is een vrijwilliger niet getraind en doet hij meer kwaad dan goed,’ zegt Antonisis. Hij heeft het dan vooral over overenthousiaste vrijwilligers die baby’s uit de armen van moeders pakken of ongekwalificeerde artsen en reddingswerkers.

Of is het niet zo simpel?

De ngo Statewatch, een organisatie die zich bezighoudt met burgervrijheden, is bang dat het werk van vrijwilligers strafbaar wordt. Daar wordt namelijk aan gerefereerd in een voorstel van de Raad van de Europese Unie. Die wil mensensmokkel en mensenhandel gelijkstellen. Hoewel zo’n voorstel geen legale binding heeft, nodigt het de Commissie en lidstaten uit tot actie. Wetgeving zou reddingswerkers op het water treffen als ze drenkelingen willen redden.

‘De activiteiten die wij uitvoeren, zitten tussen mensen redden en mensen smokkelen in,’ verklaart Gerard Canals, hoofdman van de Spaanse reddingsbrigade van Pro Activa. Je mag bijvoorbeeld alleen ingrijpen als een boot in nood verkeert, niet daarvoor. Maar als je pas aankomt als het kwaad geschied is, ben je vaak te laat. ‘Als mijn driejarige dochter dertig seconden in het water ligt, is ze dood.’

De voordelen zijn evident. Vrijwilligers doen kennis op over de vluchtelingencrisis en delen die met het thuisfront. Vrijwilligers dragen bij aan de economie van het eiland. Maar bovenal verzetten ze ongelooflijk veel werk. Velen slapen weinig gedurende de periode dat ze op Lesbos zijn. En ook voor de nachtdiensten is er altijd wel iemand te porren.Canals en de duizenden vrijwilligers met hem vullen een gat dat de Griekse overheid en de Europese Unie hebben laten ontstaan. Van ngo’s tot de Griekse overheid, iedereen is het erover eens: de gratis mankracht is nodig in deze crisissituatie.

‘Het is een kwestie van mentaliteit,’ zegt Matthijs Brouwer, coördinator voor Stichting Bootvluchteling. ‘Ik vind het mooi dat de stichting met vrijwilligers werkt. Vrijwilligers kan het niks schelen, mensen in vaste dienst willen dan weten welke bonnetjes ze kunnen declareren.’ Brouwer kan het weten, normaliter werkt hij als landcoördinator in de ontwikkelingssamenwerking.

Hoe gaat dit verder?

Hulpagentschappen als UNHCR en International Rescue Committee spreken dan ook van een unieke situatie. Het is voor het eerst dat hulp voor zo’n groot deel door vrijwilligers gedragen wordt.

Dat heeft verschillende redenen. Ten eerste waren er tot een paar maanden geleden weinig grote organisaties actief op het eiland; het waren vooral eilandbewoners die vluchtelingen redden en aankleedden. Vanaf juli 2015 kwamen daar vrijwilligers bij; vaak toeristen op vakantie die wilden helpen.

Ten tweede zijn Lesbos en andere Griekse eilanden makkelijk te bereiken. Je kan er met de euro betalen, het is er veilig. Nederlandse vrijwilligers vliegen sinds kort zelfs direct. Je komt er voor nog geen 80 euro.

Ondertussen blijft het aantal boten dat aankomt doorgroeien. In januari kwamen 58.547 vluchtelingen aan op Lesbos. 35 keer zoveel als in januari vorig jaar. De crisis is te groot geworden voor vrijwilligersorganisaties alleen, zeggen grotere organisaties die de afgelopen maanden actief zijn geworden op het eiland.

Waarom die dan niet eerder kwamen? Griekenland is een EU-land en heeft daarom zelf de verantwoordelijkheid de hulp te organiseren. Dat was maandenlang de mantra van vele hulporganisaties. Daarbovenop hield de Griekse overheid ook lang de boot af voordat ze toegaf de situatie niet aan te kunnen.

‘Wij hadden nooit verwacht hier actief te hoeven zijn,’ bekent Lani Fortier, nu vijf maanden Deputy Field Director van het Amerikaanse International Rescue Committee (IRC). ‘Als je in Zuid-Soedan werkt, krijg je niet een groep mensen die vakantie opnemen om daar te gaan helpen,’ zegt Fortier, die net vijf jaar in Liberia heeft gewerkt.

IRC heeft net een kamp gebouwd waar vluchtelingen in grote tenten wachten op een bus naar het registratiecentrum in het zuidelijk gelegen stadje Moria. Alles is overdekt, je kunt er eten, nieuwe kleren krijgen, er staan machines waar je koffie of een warme chocolademelk kunt maken. En er hangen televisieschermen met de nummers van de politie en het ziekenhuis, alle informatie is beschikbaar in het Arabisch, Farsi en Engels. Er is plek voor 2.000 mensen. ‘Nu is het rustig, maar als het een drukke dag is, kan niemand het aan.’

En toch voelen kleinere ontvangstlocaties zich buitenspel gezet. De Kempsons, een Brits stel dat al jaren op het eiland woont en een van de eerste waren die hulp verleenden aan vluchtelingen, zijn achterdochtig. Op Facebook staan tirades van Eric Kempson dat het IRC-kamp een gevaar is voor de vluchtelingen, vanwege de locatie aan een gravelweg langs de kust. ‘Waar gaat al het geld van die grote organisaties heen? Ik zie er hier niks van terug,’ vult zijn vrouw Philippa aan als ik hun kamp bezoek. Het stel knapt een oud hotel op om de vluchtelingen te ontvangen. Veel veiliger dan in de tenten van IRC, zeggen ze.

Humanitair werk is een baan, zeggen de professionals weer. Vrijwilligers zijn nodig, maar ‘kunnen geen vervanging zijn voor humanitair werk,’ aldus Boris Cheshirkov van UNHCR.

UNHCR heeft op vraag van de Griekse regering de verantwoordelijkheid om de boel te coördineren. ‘VN-vluchtelingenagentschap UNHCR is opgezet om de meest hopeloze mensen te helpen. We zijn nodig in Syrië, we zijn nodig in Libanon, we zijn nodig in Jordanië, we zijn nodig in Turkije,’ somt Cheshirkov op. Nu moeten er geld en mankracht uit het veld worden gehaald om Griekenland en de EU te helpen. Zo hoort het niet te zijn. ‘De Europese Unie is de rijkste unie ter wereld.’

Al maanden wordt er binnen de EU gesteggeld over hoe om te gaan met de grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog. Sinds een paar dagen pikken boten van Frontex, het Europese agentschap dat verantwoordelijk is voor de buitengrenzen, vluchtelingen voor de kust van Lesbos op.

De vele vrijwilligers zouden er niet meer hoeven te zijn. Maar ze zijn er toch, spontaan, ongeregeld, en wie weet voor hoelang. De reden? Omdat niemand anders echt de verantwoordelijkheid neemt.

Meer lezen?