Heeft Julian Assange de wereld veranderd?

Eind 2013 verscheen de film The Fifth Estate over Wikileaks. Julian Assange schreef kort daarvoor een brief aan Benedict Cumberbatch, de acteur die de rol van Assange vertolkte. Hij prees zijn acteertalent en zei een eventuele ontmoeting een plezierig vooruitzicht te vinden.

‘De band die ontstaat tussen een acteur en een levend subject is aanzienlijk,’ schrijft Assange in zijn brief. ‘Als de film in roulatie is gegaan, zullen wij voor altijd met elkaar verbonden zijn in de publieke opinie. Wij zullen de komende jaren gevraagd worden om op de ander commentaar te leveren en anderen zullen onze karakters en levenslopen met elkaar vergelijken.’

‘Maar,’ zo eindigt Assange het eerste deel van zijn brief, ‘ik moet ter zake komen.’

Wat volgt is een opsomming van wat er allemaal mis is met The Fifth Estate. De film is een leugen, een totaal eenzijdige weergave van klokkenluiderssite WikiLeaks en zijn oprichter, Assange zelf. ‘Het is geen fictie,’ schrijft Assange, ‘het is een vervormde waarheid over levende personen die strijden tegen reusachtige tegenstanders.’

Aan het einde van de brief roept hij Cumberbatch op om zich terug te trekken uit de film. ‘Als een huurmoordenaar zul jij gebruikt worden om de aanblik van de waarheid voor te wenden, met als doel om haar te vermoorden.’

De nadruk op de emotionele gestoordheid van de oprichter van de klokkenluiderssite leidt af van de enorme betekenis die WikiLeaks de afgelopen tien jaar heeft gehad

Die poëtische dramatiek is vintage Assange, maar hij heeft een punt. The Fifth Estate volgt vrij slaafs het dominante narratief dat we kennen over WikiLeaks.

Hoewel Cumberbatch Assange knap heeft neergezet als een ongrijpbaar, haast buitenaards wezen, is precies dat het probleem van de film (en de vele boeken en documentaires die over WikiLeaks zijn gemaakt). De nadruk op de grillen en emotionele gestoordheid van de oprichter van de klokkenluiderssite leidt af van de enorme betekenis die WikiLeaks de afgelopen tien jaar heeft gehad. Die impact is ondergesneeuwd geraakt door de honderden mediauitingen die hem portretteren als de mythische, wat smoezelige figuur met een paranoïde wereldbeeld. Zo wijdde voormalig hoofdredacteur van The New York Times Bill Keller uitvoerig uit over de vreemde lichaamsgeur die Assange zou verspreiden.

​Maar het is te simpel om WikiLeaks af te doen als een opvlieging, als een kortstondige doch mediagenieke voetnoot in de recente geschiedenis. Daarvoor hebben de onthullingen te veel impact gehad, de ideeën van Assange te veel navolging gekregen en is de journalistiek te veel veranderd onder invloed van WikiLeaks.

Nu Assange ineens terug in het nieuws is, en het opnieuw de vraag hoe lang hij nog in de ambassade van Ecuador zal blijven wonen, is mijn profiel van Assange uit 2013 opnieuw relevant.

De onthullingen die hij op zijn naam heeft

WikiLeaks kreeg wereldfaam toen het in april 2010 videobeelden uit 2007 op de website plaatste, waarop te zien was hoe Amerikaanse militairen in Bagdad vanuit een helikopter burgers en Reuters-journalisten vermoordden. De militairen praatten met elkaar tijdens de aanval alsof zij een computerspel speelden. Ze maakten grappen en zeiden dingen als ‘Oh, yeah, look at those bastards.’ Om maximale impact te krijgen, monteerde WikiLeaks van de ruwe beelden een film die het Collateral Murder n oemde . Het werkte: de film domineerde dagenlang het wereldnieuws en gaf aan een groot publiek een nog niet eerder vertoond inkijkje in moderne oorlogsvoering.

Maar WikiLeaks bestaat al sinds 2006 en bracht ook toen al onthullingen met impact naar buiten. Zo publiceerde het in 2007 de gedetailleerde handleiding van het Amerikaanse leger in de gevangenis van Guantanamo Bay, waaruit bleek dat sommige gevangen geen doktersbezoek mochten ontvangen – iets wat altijd door de VS was ontkend.

Overheden wisten zich geen raad met het nieuwe fenomeen. Was het journalistiek? Waren het activisten? Telkens als ze de site van WikiLeaks probeerden te vervolgen of aan te pakken dook er weer ergens anders een draaiende server op. WikiLeaks was, in de woorden van hoogleraar journalistiek van New York University Jay Rosen, ‘De eerste staatsloze nieuwsorganisatie,’ zonder hoofdkantoor of infrastructuur, ongrijpbaar en onbegrepen.Verder bracht het grootschalige corruptie in Kenia aan het licht, het publiceerde bewijzen van de gezondheidsschade die honderdduizend mensen in Ivoorkust hadden opgelopen als gevolg van het dumpen van afval door het Nederlandse bedrijf Trafigura. Ook onthulde WikiLeaks in juli 2009 interne documenten van de IJslandse bank Kaupthing, waaruit bleek dat de bank, voorafgaand aan de ineenstorting van de IJslandse bankensector in 2008, enorme risico’s had genomen voor eigen gewin.

De oorlogsdocumentatie die hij heeft gepresenteerd

Begin 2010 werd bekend dat de counterintelligence-afdeling van het Amerikaanse ministerie van Defensie al in 2008 een handleiding klaar had liggen hoe het WikiLeaks dacht het beste aan te pakken: door medewerkers en klokkenluiders in de media zwart te maken en strafrechtelijk te vervolgen, om zo ‘WikiLeaks [te] beschadigen of vernietigen en anderen ervan te weerhouden dergelijke acties te ondernemen en daarvoor de Wikileaks.org website te gebruiken.’ De memo lekte uit op, jawel, WikiLeaks.

Tot medio 2010 publiceerde WikiLeaks alle onthullingen op de eigen site. Dat veranderde met de war logs over Afghanistan; de 92.000 verslagen van het Amerikaanse leger over de oorlog in Afghanistan. WikiLeaks werkte bij de publicatie van deze militaire rapporten samen met de internationale kranten The New York Times, The Guardian en Der Spiegel. Een paar maanden later deed het hetzelfde bij de publicatie van de vierhonderdduizend war logs van de oorlog in Irak, het grootste lek van geclassificeerde informatie uit de geschiedenis.

Uit de documenten blijkt dat martelingen van gevangenen aan de orde van de dag waren

De war logs van beide oorlogen lezen als een ooggetuigenverslag van oorlogen die door de Amerikaanse regering totaal anders worden voorgesteld. Uit de documenten blijkt onder andere dat het aantal burgerslachtoffers in beide oorlogen vele malen hoger was dan gemeld, dat het Amerikaanse leger speciale moordcommando’s in de regio inzette en dat martelingen van gevangenen aan de orde van de dag waren.

Volgens een geschreven verslag van CNN uit 2011 zorgden de onthullingen van WikiLeaks ervoor dat de Verenigde Staten hun troepen eerder uit Irak terugtrokken dan gewenst. De Iraakse regering wilde niet meer onderhandelen over een langere aanwezigheid van de troepen, omdat uit een cable was gebleken dat een Amerikaanse grondeenheid in 2006 verantwoordelijk was voor de moord op Iraakse burgers in 2006, terwijl het officiële verhaal was dat dit het gevolg was van een luchtaanval.

Het ambassadelek dat hij veroorzaakte

Eind 2010 volgt de laatste grote klapper, cablegate , de publicatie van 250.000 diplomatieke ambtsberichten van de Amerikaanse ambassades van over de hele wereld. Ook deze documenten werden gepubliceerd in samenwerking met een consortium van internationale media. De cables, geschreven door de Amerikaanse ambassades zelf, geven een fascinerend inkijkje in de controlekamer van grootmacht Amerika. Ze onthulden , onder andere, de diepgaande infiltratie van Shell in de Nigeriaanse regering en lieten zien dat de Amerikanen op de hoogte waren van de brute mensenrechtenschendingen in Egypte onder Mubarak, terwijl Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton zei de Mubaraks ‘als vrienden van mijn familie’ te beschouwen.

Zelf vond Julian Assange de berichten uit de Amerikaanse ambassade van Tunis het belangrijkst. Die cables, die de excessieve rijkdom van het Tunesische regime toonden, werden door Assange aan de bevriende Tunesische internetactivist Sami Ben Gharbia gegeven. Hij plaatste deze ‘Tunileaks’ op zijn site nawaat.org en deze vonden via Al Jazeera en lokale kranten hun weg naar de bevolking. Kort daarop kwamen de arme Tunesiërs in opstand tegen het regime van Ben Ali in wat later de ‘Jasmijnrevolutie’ is gaan heten, het startschot van de Arabische Lente.

Assanges beeld van onthullingen die een revolutie veroorzaken is een iets te simpele voorstelling van zaken. Feit is dat de onthullingen die WikiLeaks sinds 2006 heeft gebracht grote impact hebben gehad. ‘Journalism is printing what someone else does not want printed,’ zei George Orwell. Dat is precies wat WikiLeaks is: een rauwe vorm van belangrijke journalistiek.

De klokkenluidersites die volgden op Wikileaks

Niet alleen de onthullingen hebben impact gehad, WikiLeaks als idee heeft ook veel navolging gekregen. Op verschillende plekken ter wereld zijn klokkenluiderssites gelanceerd die gebaseerd zijn op WikiLeaks. Zo kan het Nederlandse initiatief Publeaks worden gezien als een directe nakomeling van WikiLeaks. Het platform, een samenwerkingsverband tussen verschillende Nederlandse media, hackers en activisten, belooft min of meer hetzelfde als WikiLeaks: klokkenluiders kunnen anoniem documenten lekken en zijn onherleidbaar voor de ontvanger van de documenten.

Sinds de oprichting begin september, heeft Publeaks al een aantal successen geboekt: via gelekte documenten bleek dat een interimbestuurder van gehandicaptenzorginstelling Humanitas iedere maand bijna een ton aan salaris ontving. Als gevolg van deze onthulling trad de raad van toezicht en de interimbestuurder een paar dagen later af. Ook de onthulling over het gesjoemel met pensioengelden dat leidde tot het o pstappen van Henk Krol als fractievoorzitter van 50Plus, was het resultaat van een tip die via Publeaks bij de Volkskrant terecht was gekomen.

In de Verenigde Staten lanceerde de Freedom of the Press Foundation een soortgelijk systeem, Securebox, dat door verschillende media kan worden gebruikt om klokkenluiders de mogelijkheid te bieden veilig documenten te lekken. Eerder al presenteerde The New Yorker een eigen lekplatform, Strongbox, dat gebaseerd is op dezelfde technologie als Securebox.

En in Italië startten onlangs een aantal Italiaanse activisten Mafialeaks, een digitale brievenbus voor Mafia-spijtoptanten die liever anoniem willen blijven.

Glenn Greenwald en Edward Snowden

WikiLeaks en Assange zijn bovendien onmiskenbaar van invloed geweest op hét journalistieke verhaal van de afgelopen tien jaar, de onthullingen van klokkenluider Edward Snowden over de afluisterprogramma’s van de National Security Agency (NSA). Glenn Greenwald, de Amerikaanse journalist die als eerste de Snowden-documenten naar buiten bracht bij The Guardian, is altijd een groot bewonderaar van WikiLeaks geweest (en vice versa: Greenwald was een tijdlang de enige persoon die door WikiLeaks op Twitter werd gevolgd). Een paar maanden geleden nog gaf Greenwald een speech waarin hij de hoop uitsprak dat Edward Snowden een inspiratiebron zou zijn voor andere potentiële klokkenluiders.

De titel van de toespraak: courage is contagious  – het officiële motto van WikiLeaks.

In 2010 schreef Greenwald voor weblog Salon als een van de eerste journalisten stuk na stuk over WikiLeaks, Assange en Chelsea Manning. Zo plaatste hij in maart 2010 een stuk met felle kritiek op de mainstream media in de VS en schreef hij dat ‘een van de laatste plekken om geheimen van de overheid en de elite te onthullen zijn klokkenluiders en de organisaties die hen daartoe in staat stellen. WikiLeaks is daar een van de meest effectieve groepen ter wereld in.’

Eind 2010 noemde Greenwald WikiLeaks ‘een organisatie die meer transparantie bij overheden en bedrijven heeft gebracht dan welke andere organisatie tot nu toe [...]. Ik geloof dat het verdedigen van WikiLeaks een van de grootste en belangrijkste politieke doelen is om na te streven – een waar ik mij in ieder geval aan zal wijden.’

WikiLeaks is een organisatie die meer transparantie bij overheden en bedrijven heeft gebracht dan welke andere organisatie tot nu toe

De manier waarop Greenwald en documentairemaakster Laura Poitras, die hem helpt met geheimen naar buiten brengen, de onthullingen over de NSA regisseren, is ook niet los te zien van WikiLeaks. Ze zijn niet gebonden aan één medium, werken vanuit verschillende landen - Greenwald vanuit Brazilië, Poitras vanuit Berlijn - en houden persoonlijk de controle over wat er wanneer gepubliceerd wordt. Ze werken samen met verschillende media in verschillende landen - van Brazilië tot Spanje en van Italië tot Frankrijk. Daarbij gaan ze voor maximale impact van de onthullingen; net als bij WikiLeaks zit er een sterk campagne-element aan hun berichtgeving. ‘Laura en Glenn behoren tot de weinigen die zonder angst verslag hebben gedaan van controversiële onderwerpen,’ was de verklaring van Edward Snowden om met Greenwald en Poitras in zee te gaan.

Daarbij komt dat de realiteit die de Snowdenonthullingen aan het grote publiek zichtbaar hebben gemaakt, al sinds de jaren tachtig dé thematiek is van de activistische en bij vlagen paranoïde hackerscultuur waar Assange uit voortkomt.

Just because you’re paranoid doesn’t mean they’re not after you.

Tegen Big Brother

Wie bladert door oude teksten van Assange, zoals het boek Underground uit 1997 waar hij co-auteur van was, en de verschillende essays die hij halverwege 2000 publiceerde op zijn eigen weblog, ziet dat de strijd tegen staatssurveillance en de macht van overheidsdiensten altijd al het leidende thema van de Australische hacker is geweest. Nadat Assange in 1991 als twintigjarige hacker in Australië was opgepakt en werd aangeklaagd voor meer dan dertig hacks - onder andere in de computersystemen van de NASA en het Pentagon-, zei de verantwoordelijke politieofficier: ‘Hij was niet geïnteresseerd in geld. Hij was tegen Big Brother en de beperkingen op de vrijheid van meningsuiting.’

In Julian Assange: The Unauthorized Autobiography citeert Assange een uitspraak van Theodore Roosevelt. ‘Achter elke ogenschijnlijke overheid schuilt een onzichtbare overheid, die niet verplicht is tot loyaliteit en geen verantwoordelijkheid draagt voor het volk. Het is de eerste taak van staatsmanschap om deze onzichtbare overheid te vernietigen, om deze onheilige alliantie tussen het corrupte bedrijfsleven en de corrupte overheid te bezoedelen.’

De afluisterprogramma’s van de NSA zijn exact de reden dat Assange WikiLeaks heeft opgericht. Wat wij niet wisten, weet hij al jaren

De enige manier om die samenzwering te doorbreken, zo zet Assange uiteen in zijn essay Conspiracy as Governance uit 2006, is door de geheime communicatiestromen die de samenzwering bij elkaar houden, te doorbreken. Met lekken, door klokkenluiders.

De afluisterprogramma’s van de NSA zijn exact de reden dat Assange WikiLeaks heeft opgericht. Wat wij niet wisten, weet hij al jaren. De enigszins wrange constatering is dat een groot deel van Assanges denkbeelden die ten grondslag lagen aan WikiLeaks en die voorheen met gemak konden worden weggezet als complottheorieën, de afgelopen maanden waar zijn gebleken.

De vijfde macht

De film The Fifth Estate zet Assange neer als de karikatuur die in de media de afgelopen jaren van hem is ontstaan: het gekkie met de witte haren die zich dagen niet wast en uit een rugzak leeft. Nu is hij misschien ook wel een weirdo waar moeilijk vat op te krijgen is, maar het is onterecht dat dit beeld blijft hangen na het zien van de film. Daarvoor is zijn invloed te groot en zijn zijn ideëen te belangrijk.

Het enige echt goede aan The Fifth Estate is de titel: the fifth estate, de vijfde macht. Aan het einde van de film wordt een pleidooi gehouden voor een nieuwe controlerende macht in de samenleving, als de logische, moderne opvolger van the fourth estate, de pers.

Intussen heeft Greenwald met behulp van miljardair Pierre Omidyar het platform The Intercept  opgericht om ‘onafhankelijke, woeste onderzoeksjournalistiek’ te gaan bedrijven. Misschien is dat wel de natuurlijke opvolger van WikiLeaks en heeft Julian Assange de beweging in gang gezet die zijn site beloofde. Het is een prikkelende gedachte dat WikiLeaks met haar werkwijze en onthullingen het pad daarvoor heeft geëffend. Jay Rosen noemt die vijfde macht waarvoor WikiLeaks model heeft gestaan een sunshine coalition: een noodzakelijke tegenmacht die de disbalans tussen het individu en de overheid moet herstellen. Die coalitie moet bestaan uit activisten, technici, klokkenluiders, onderzoeksjournalisten en ‘heel veel lezers, van de luidruchtige soort.’

Courage is contagious.