Zo moeilijk is het om van een dictatuur een democratie te worden

Carlos Alves was net aangekomen in het huis van bewaring voor kinderen toen de vicedirecteur en twee cipiers hem met stokken en een plank bijna doodsloegen. Gewond en met een gebroken arm gooiden ze hem vervolgens in het diepe gedeelte van een zwembad: zwemmen of zinken. Als een hondje wist het kind naar het ondiepe te peddelen, maar tot drie keer toe duwden de mannen hem terug naar het diepe water. Toen mocht hij terug zijn cel in.

Het is een van de talloze gevallen van overheidsgeweld uit een stapel recente mensenrechtenrapporten over Brazilië. Het land waar agenten buiten dienst in 1993 op een grote groep slapende straatkinderen in Rio de Janeiro inschoten en in 2014 in dezelfde stad een zwarte jongen, verdacht van diefstal, gewond en naakt aan een lantaarnpaal vastketenden. 

Er is amper publieke verontwaardiging over dit soort gruwelpraktijken en gevolgen voor de betrokkenen zijn er zelden. Het is de nalatenschap van eenentwintig jaar militaire dictatuur, die doorettert in het moeizame proces van (re)democratisering.

Wil je het land begrijpen waar deze zomer de Olympische Spelen plaatsvinden, dan zijn dergelijke praktijken niet te negeren.

De geschiedenis die de hedendaagse misstanden verklaart

Uit angst voor het communisme plegen militaire kopstukken in 1964 een bloedige staatsgreep. Het luidt voor Brazilië de tweede militaire dictatuur van de twintigste eeuw in. Een periode van door hogerhand opgezette systematische marteling en moord van politieke tegenstanders, die resulteert in een staatsapparaat van gewelddadige ambtenaren en een samenleving met verwrongen normbesef.

Pas in 1985 draagt het leger de macht weer over aan een burgerpresident. Een nieuwe grondwet wordt opgesteld en een moeizaam proces van redemocratisering vangt aan. In de ruim dertig jaar die volgen, veranderen een heleboel zaken ten positieve: van de stapsgewijze acceptatie van vakbonden en andere sociale bewegingen tot de opkomst van linkse partijen in de politieke arena.

Maar de centrale figuren van het autoritaire regime worden nooit vervangen. En de reden dat geweld nog steeds zo’n grote rol speelt, is het gegeven dat de randvoorwaarden voor de dictatuur nog grotendeels intact zijn. Een aantal daarvan: straffeloosheid, een sterke wij-zij-gedachte en extreme ongelijkheid. Waarover zo meer.

Waarom is het van belang dit te weten?

Omdat het de perceptie van het land voor buitenstaanders volledig omdraait. De meeste mensen zien Brazilië als een land dat wordt geplaagd door drugsbendes, die nietsontziend huishouden in de favela’s en ontwrichtend werken voor de ‘normale’ samenleving die zich verder wil ontwikkelen.

Ook waar, maar de kern van het probleem ligt elders. Door het disfunctioneren van de staat, de onbetrouwbaarheid van leger en politie, in combinatie met extreme economische en sociale ongelijkheid, is een leemte ontstaan. In dit vacuüm is een parallelle macht opgestaan, de bendes, die niet alleen drugs verhandelt, maar ook voor de mensen in deze wijken de benodigde staatsfuncties vervult en hen beschermt tegen de partijen van wie zij het meest te vrezen hebben: illegale milities en de autoriteiten.

‘Brazilië is helemaal geen chaotisch land,’ zegt een autoriteit over het onderwerp. Martha K. Huggins is een Amerikaanse professor die vijfendertig jaar aan Braziliaanse universiteiten verbonden was en vele boeken over overheidsgeweld en het proces van democratisering schreef. ‘Althans: niet op de manier waarop buitenlanders het zien. Er is een corrupte, gewelddadige politiemacht. Slechtbetaalde, gedemoraliseerde politieagenten en brandweermannen werken buiten dienst als privébewaking en vormen milities. In die hoedanigheid bewaken ze de witte wijken, beheren met geweld buslijnen en voorzieningen als elektriciteit in sloppenwijken en persen zelfs drugsbendes af. Een belangrijk element is dat deze milities nauwe banden met de politiek hebben. De veiligheidstaak van politie en overheid is hiermee deels geprivatiseerd en gericht op geld verdienen en het op hun plaats houden van de arme, meestal zwarte bevolking.’

Dat moordcijfers met 132 procent zijn gestegen, is dus niet primair te wijten aan de explosieve toename van de drugshandel

Dat moordcijfers met 132 procent zijn gestegen in de drie decennia sinds het einde van de dictatuur, is dus niet primair te wijten aan de explosieve toename van de drugshandel in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. Het komt vooral door dit soort institutioneel falen en het doorsudderen van restanten uit de dictatuur.

Om een beeld van het effect te krijgen: tussen 2004 en 2007 vielen er in Brazilië evenveel doden door geweld als in de twaalf grootste oorlogsgebieden ter wereld bij elkaar. In deze periode was de strijd in Afghanistan en Irak volop bezig. De omvang van het land is geen excuus; van negen andere kolossale landen, waaronder China, Rusland en de Verenigde Staten, schommelen de moordcijfers tussen de 0,3 en 13 personen op de 100.000 – tegenover 29 op de 100.000 in Brazilië (tot wel 375 voor een jonge, zwarte man in de noordoostelijke staten). Met ongeveer 60.000 doden door geweld per jaar staat Brazilië hiermee bovenaan de World Homicide Map, én bovenaan als land waar de bevolking zich het minst veilig voelt in handen van de autoriteiten.

Waarom niemand het hierover heeft

Je vraagt je af waarom mensen niet massaal de straten opgaan om hier aandacht voor te vragen. Dit is te verklaren door een cultuur die voortborduurt op een sterk wij-tegen-zij-gevoel, zoals dat onder het militaire regime bestond: een instrument om eendracht onder een bepaalde bevolkingsgroep te creëren en hen af te leiden van andere (politieke) misstanden.

Geweld en de grootschalige overtreding van mensenrechten waren ten tijde van de dictatuur gelegitimeerd, omdat het tegen communisten en marxistische rebellen was gericht. Dit criminaliseren van ‘de ander’ speelt in de hedendaagse samenleving nog steeds, maar dan gericht op de armen, de favelados, die worden gezien als tuig dat geheid rottigheid uithaalt - is het niet vandaag dan wel morgen. Het onder de duim houden van ‘de ander’ is voelbaar in het dagelijks leven.

Neem Rio de Janeiro. Arme (lees: donkere) mensen mogen niet zonder shirt rondlopen, kunnen moeilijk een taxi aanhouden en de burgemeester heeft, in aanloop naar de Olympische Spelen, het rechtstreekse openbaar vervoer van het arme noorden naar het rijke zuiden geschrapt. Om bij de Olympische venues of de toeristen in de Zona Sul, maar ook bij hun werk te kunnen komen, moeten deze mensen nu drie buslijnen nemen en drie keer opnieuw betalen. Tel daar de terugreis bij op en je hebt feitelijke segregatie van de haves en have-nots bereikt, zonder iets onwettelijks te doen.

Deze sfeer verklaart de onverschilligheid over zoveel disproportioneel geweld en het uitblijven van volksopstanden à la Ferguson in Brazilië. Het verklaart ook waarom een film als Tropa de Elite, die in het buitenland als een aanklacht tegen de keiharde aanpak van het elitebataljon van de militaire politie werd gezien, in Brazilië als eerbetoon werd ontvangen, of waarom de foto van het naakte kind vastgeklonken aan een lantaarnpaal massaal op sociale media werd gedeeld en toegejuicht. Men vermoordt elkaar om de meest triviale redenen en met een veroordelingskans van 5 tot 8 procent kan dat bijna letterlijk ongestraft.

Wat doet Brazilië om deze spiraal te doorbreken?

Gelukkig worden er wel stappen gezet om met de straffeloosheid en extreme ongelijkheid af te rekenen. Martha Huggins: ‘In Europa is iedereen nu in de ban van Thomas Piketty en het gevaar van ongelijkheid. Wij roepen al sinds de jaren tachtig dat dit de basis van de ellende is.’

President Dilma Rousseffs voorganger, voormalig fabrieksarbeider en vakbondsleider Luiz Inácio Lula da Silva, zag dat ook in en lanceerde in 2003 een baanbrekend sociaal programma: ‘Bolsa Familia’ (familietoelage). Inmiddels ontvangen meer dan veertien miljoen gezinnen – ongeveer een kwart van de 200 miljoen inwoners – die onder de armoedegrens van 140 real leven, een maandelijkse toelage van gemiddeld 70 real, mits zij hun kinderen naar school sturen en laten inenten.

Het effect is merkbaar op drie vlakken: scholing en gezondheidszorg voor een nieuwe generatie, de emancipatie van vrouwen die in 93 procent van de gevallen als familiehoofd dit bedrag in ontvangst nemen, en een iets grotere kans de armoedecirkel te doorbreken. In combinatie met de economische groei in de tien jaar die volgden en de introductie van het minimumloon, betekende dit een daling van gezinnen in extreme armoede van 8,8 procent naar 3,6 procent, en een explosief gegroeide middenklasse.

Dat nooit verantwoording is afgelegd voor de misdaden tegen de menselijkheid die in die periode zijn gepleegd, is mede oorzaak van de hedendaagse cultuur van straffeloosheid

Een andere belangrijke stap was de aanstelling van een waarheidscommissie door Rousseff in 2011, die opdracht kreeg onderzoek te verrichten naar de mensenrechtenschendingen tussen 1946 en 1988. Waar andere Zuid-Amerikaanse landen als Argentinië en Chili redelijk snel zelfonderzoek deden naar de wandaden van hun dictatoriale regimes, voorkwam de Braziliaanse legertop dit door al in 1979 een amnestiewet aan te nemen. Die voorzag erin dat een aantal politieke tegenstanders werd vrijgelaten en ballingen mochten terugkeren. De prijs die hiervoor werd betaald, was dat niemand van het regime berecht kon worden.

Het op 10 december 2014 gepresenteerde rapport van de Waarheidscommissie heft die restrictie niet op, maar is wel het begin van het in de ogen kijken van demonen uit het verleden en het aankaarten van de randvoorwaarden die de geweldcultuur in stand houden.

Of, zoals commissielid Paulo Sérgio Pinheiro zegt: ‘Dat nooit verantwoording is afgelegd voor de misdaden tegen de menselijkheid die in die periode zijn gepleegd, is mede oorzaak van de hedendaagse cultuur van straffeloosheid.’ Een belangrijke stap voor de jonge democratie Brazilië, dat nog een lange weg moet gaan voor het de schaduw van zijn verleden heeft afgeworpen.

Meer verhalen over Brazilië?