Er zijn weer meer zwervers in Nederland. Dit kunnen we eraan doen

Soms moet je een gek plan een kans geven. Al jaren kampte de Amerikaanse staat Utah met een enorm daklozenprobleem. Duizenden zwervers sliepen onder de bruggen, in de parkjes en op de straten van de grote steden. Politie en hulpverleners hadden er hun handen vol aan. Lloyd Pendleton, de directeur van de daklozenopvang, was het zat. En hij had een plan.

In 2005 begon het: the war on homelessness. En dan niet zoals dat meestal gaat in de Verenigde Staten, met knuppels en pepperspray, maar door het probleem bij de wortel aan te pakken. Het doel: alle daklozen de straat af. En het middel: gratis appartementen. Pendleton begon met de 17 meest notoire daklozen die hij kon vinden. Toen zij twee jaar later allemaal nog een dak boven hun hoofd hadden, breidde hij zijn plan gestaag uit. Of je nu een strafblad had, hopeloos verslaafd was of diep in de schulden zat - in Utah werd een dak boven je hoofd een mensenrecht.

Het doel: alle daklozen de straat af. En het middel: gratis appartementen

Toen ging het hard. Terwijl in buurstaat Wyoming het aantal zwervers met 213 procent toenam, daalde in Utah het aantal chronisch daklozen met 74 procent. Het bizarre: dit gebeurde in een ultraconservatieve staat. De Tea Party doet het al jaren geweldig in Utah en Lloyd Pendleton is ook bepaald geen linkse jongen. ‘Ik ben opgegroeid op een ranch, waar je leerde hard te werken,’ herinnert hij zich. ‘Ik vertelde de daklozen altijd dat ze een baan moesten zoeken, omdat ik dacht dat dit het enige was wat ze nodig hadden.’

Pendleton – die er een carrière als zakenman op heeft zitten – veranderde van mening toen hij tijdens een congres het financiële plaatje onder ogen kreeg. Wat blijkt: het uitdelen van gratis woonruimte is een snoeiharde bezuiniging. Ambtenaren van de staat berekenden dat een zwerver op straat 16.670 dollar per jaar kost (zorg, politie, justitie). Een appartement inclusief de begeleiding van een hulpverlener kost daarentegen slechts 11.000 dollar per jaar. 

Het sommetje was snel gemaakt. Als het zo doorgaat, dan is er straks geen beroepszwerver meer te vinden in Utah. Dan zou het de eerste Amerikaanse staat zijn, ooit, die het chronische daklozenprobleem heeft opgelost. En tegelijkertijd een fortuin heeft bespaard.

Een goudmijn

Aan het begin van deze week berichtte het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) dat het aantal daklozen flink is toegenomen in Nederland. Waren het er in 2009 nog 17.800, in 2016 is hun aantal gestegen naar meer dan 31.000.

Dat kost handenvol met geld.

Iedere euro voor de bestrijding en preventie van dakloosheid verdien je twee tot drie keer terug

Hoeveel precies? Het ministerie van Volksgezondheid liet het uitzoeken, in 2011. In het rapport van toen werden de kosten en baten van de daklozenopvang tegen elkaar afgewogen. Denk aan: gratis onderdak, hulpverlening, het verstrekken van heroïne, preventie, enzovoorts. Wat blijkt? Er is geen investering die beter rendeert dan een investering in een zwerver. Iedere euro voor de bestrijding en preventie van dakloosheid verdien je twee tot drie keer terug met besparingen op zorg, politie en justitie.

De onderzoekers stelden dan ook een groot aanvalsplan voor, waarvan de kosten een miljard zouden bedragen. En de baten: 2,3 miljard. Met de winst kun je - ik noem maar wat – 65 Fyra’s kopen, een dikke 10.000 politieagenten opleiden of alle kinderen in Nederland, twee dagen per week, 35 jaar lang, van gratis groente en fruit voorzien. Geen klein bier dus.

‘Opvang is beter en goedkoper dan het leven op straat,’ concludeerden de onderzoekers droogjes. En dan rekenden ze alleen nog de besparingen voor de overheid mee, terwijl bedrijven en bewoners ook voordeel zouden hebben bij een stad zonder zwervers. Daklozenbeleid is win-win-win-win beleid.

Dus waar wachten we nog op?

Hoe een succesverhaal slecht afliep

Die vraag werd tien jaar geleden ook al gesteld. Wie toen rondliep in het centrum van een van de grote steden, kwam geheid een dakloze tegen. Vooral rondom de stations was er veel overlast - en de kosten liepen snel op. Dus terwijl Lloyd Pendleton in Utah met de uitvoer van zijn plan begon, kwamen hulpverleners, ambtenaren en politici uit Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bij elkaar. Samen stelden ze hun Plan van Aanpak op.

Budget: 175 miljoen euro.

Doel: alle daklozen van de straat.

Plaats: eerst in de vier grote steden, daarna in de rest van Nederland.

Methode: intensieve begeleiding en – jawel – onderdak voor iedereen.

Duur: februari 2006 tot februari 2014.

Het werd een enorm succes. Al na een paar jaar bleek de overlast in de grote steden met 65 procent te zijn afgenomen. Het drugsgebruik halveerde. De psychische en lichamelijke gezondheid van de voormalige daklozen ging er sterk op vooruit en de bankjes in het park bleven steeds vaker leeg. Op 1 oktober 2008 waren er al bijna 6.500 zwervers van de straat gehaald. En alsof dat nog niet genoeg was: het financiële rendement voor de samenleving bleek twee keer zo hoog als de investeringen die waren gedaan.

Maar toen brak de crisis uit. Het duurde niet lang of het snoeien begon. ‘Juist bij deze kwetsbare groep werken de bezuinigingen contraproductief,’ waarschuwde de Amsterdamse wethouder Eric van der Burg (VVD) nog. ‘Nu winst pakken is op termijn verlies lijden.’

Nog in hetzelfde jaar besloot Amsterdam 6,5 miljoen te korten op de opvang.

Toen brak de crisis uit. Het duurde niet lang of het snoeien begon

In de tweede fase van het Plan van Aanpak, die in 2011 begon, was het de bedoeling dat vrijwel alle daklozen een dak boven het hoofd zouden krijgen. Vervolgens zou de focus op preventie komen te liggen. Maar toen de tweede fase daadwerkelijk van start ging, werden er al geen concrete doelen meer geformuleerd. Er werd ook geen extra geld beschikbaar gesteld, zoals in 2006. Sterker nog, in 2011 begon het Rijk te bezuinigen op het budget dat gemeenten voor de opvang krijgen.

Sommige wethouders probeerden nog ergens anders geld vandaan te halen, maar in 2012 moest al 50 procent van alle gemeenten korten op hun daklozen. Ondertussen nam, ook door de crisis, het aantal huisuitzettingen toe. ‘Dat gemeenten zijn gaan bezuinigen begrijp ik wel,’ vertelt Mathijs Tuynman, onderzoeker bij het Trimbos- instituut. ‘Zij maken de kosten, krijgen steeds minder geld van het Rijk en zien de baten van de maatschappelijke opvang niet direct terug op hun begroting.’

Zo kon het gebeuren dat het CBS in december 2013, drie maanden voor de afloop van het Plan van Aanpak, een treurig persbericht de deur uitdeed. Het aantal daklozen had een recordhoogte bereikt. In de grote steden zijn er nu meer zwervers dan in 2006, toen het plan van start ging. 

‘Als zij lijden, lijden wij ook’

Er zijn veel dingen waar politici het hartstochtelijk oneens over mogen zijn. Maar het daklozenprobleem valt daar eigenlijk niet onder. Dit probleem kan worden opgelost, betrekkelijk eenvoudig zelfs, en dat levert nog geld op ook. Het grootste probleem van een dakloze is dat hij geen dak boven zijn hoofd heeft.

Ik heb nog nooit een kosten-baten-analyse van daklozenbeleid gezien die negatief uitviel

Helaas zijn we opnieuw de weg van de symptoombestrijding ingeslagen, van politieagenten die zwervers van hot naar her sturen, van dokters die ze behandelen en vervolgens weer op straat zetten en van hulpverleners die slechts pleisters plakken. Ondertussen zijn er veertien leegstaande huizen voor iedere zwerver. ‘Als je met een integrale blik kijkt, dan is dit kortetermijndenken,’ concludeert Tuynman. ‘Ik heb nog nooit een kosten-baten-analyse van daklozenbeleid gezien die negatief uitviel.’ Helaas komt die ‘integrale blik’ steeds verder onder druk te staan, nu er voor miljarden aan beleid wordt afgestoten naar gemeenten.

Ondertussen, meer dan 8.000 kilometer verderop, laat een conservatieve zakenman zien dat het anders kan. Lloyd Pendleton probeert nu ook buurstaat Wyoming zo ver te krijgen dat ze hun daklozen een dak boven het hoofd geven. ‘Dit zijn onze broeders en zusters,’ zei hij tijdens een bijeenkomst in hoofdstad Casper. ‘Als zij lijden, dan lijden we als een gemeenschap. We zijn allemaal verbonden met elkaar.’

Mocht je dat morele appèl niet overtuigend vinden, kijk dan toch nog even naar het financiële plaatje.

Lees verder: