Kan intensieve landbouw de natuur redden? Een reactie op jullie vragen

Dat ik mij in het hol van de leeuw begaf met een analyse waarin intensieve landbouw er beter afkomt als het gaat om bescherming van de biodiversiteit dan wild-life friendly landbouw, dat wist ik wel. Niettemin waren de reacties toch weer overweldigender en talrijker dan verwacht. Bovendien waren ze zoals gebruikelijk weer zeer inhoudelijk, zo inhoudelijk dat ze meer ruimte verdienen dan een enkele losse reactie van mijn kant onder het artikel. Vandaar dat ik een poging heb gedaan om jullie reacties te sorteren, om ze een voor een langs te gaan. Ik hoop dat het net zo’n vruchtbare discussie oplevert.

Voordat ik de reacties ga behandelen, een soort van disclaimer vooraf. Sommigen van jullie zagen in mij een handlangervan de grote landbouwbedrijven, of meenden dat ik er louter op uit was om de gevestigde belangen te verdedigen. Het tegendeel is waar. Ik ben iemand die al jaren vooral biologisch eten koopt, zowel als het gaat om vlees en zuivel als om groente, fruit en brood. Ik wist door eerder eigen onderzoek wel dat biologisch voedsel niet de panacee was die sommige aanhangers ervan maken, maar ik ging er wel degelijk van uit dat ik de planeet er op zijn minst een kleine dienst mee bewees.

Dat viel tegen.

Mijn onderzoek leverde precies de tegenovergestelde conclusie op. Welk artikel ik ook opende, de wetenschap bleek unaniem: intensieve landbouw met een hoge opbrengst is beter voor de planeet dan wild-life friendlylandbouw, omdat er met die eerste meer ruimte overblijft voor de natuur. Dat verbaasde me en vandaar ook mijn stellige conclusie: als we de planeet willen redden, hebben we méér intensieve landbouw nodig. Die stelling leverde een waaier aan tegenargumenten op, die ik graag langs loop.

Allereerst: zo kwaad is intensieve landbouw niet

De term ‘intensieve landbouw’ roept direct de associatie op met overmatig gebruik van kunstmest en pesticiden. Maar de realiteit is anders. Ook intensieve landbouw verduurzaamt zich, al zou het veel sneller moeten gaan. Ja, Nederlandse boeren gebruiken kunstmest en pesticiden, maar tegelijk is het gebruik van Integrated Pest Management (IPM) rijzende, doet bijna elke boer aan gewasrotatie en zorgt precisielandbouw voor efficiënter stikstof- en bestrijdingsmiddelengebruik, zodat er steeds minder bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater terechtkomen.

In een volgend artikel zal ik dieper ingaan op waarom ik denk dat dit onderwerp zo polariserend werkt. Maar eerst jullie reacties, die ik als volgt heb onderverdeeld:

Je beweert dat er verschil in opbrengst is tussen intensieve en biologische landbouw/agro-ecologie/permacultuur, maar dat is niet zo.
Er mag dan wel een opbrengstverschil zijn, maar dat is niet erg, want alternatieve landbouw is veel socialer. Het houdt meer rekening met de lokale cultuur en vergroot de werkgelegenheid.
Je kijkt naar biodiversiteit, maar dat is een te smalle parameter. Hoe zit het met andere effecten op het milieu, zoals vervuiling?
Je hoeft je niet druk te maken om opbrengst, we produceren immers al genoeg, en bovendien eten we te veel vlees.
We moeten wat doen aan het bevolkingsoverschot.
Je vergeet andere methodes, zoals verticale landbouw. Die beter zijn dan alle andere systemen.

Argument 1. Biolandbouw levert net zo veel voedsel op

Veel lezers wezen me erop dat de biologische of agro-ecologische landbouw helemaal geen 25 procent lagere opbrengst hoeft te hebben dan reguliere. Er is immers een aantal instituten dat het tegendeel heeft bewezen en wel heel hoge opbrengsten behaald met biologisch.

Maar dat is precies het probleem: het zijn losstaande voorbeelden. Het is niet eerlijk om de best functionerende biologische boerderij naast de gemiddelde opbrengst van de intensieve landbouw te leggen. Ook biologische landbouw functioneert niet altijd optimaal: plaaginsecten, weersomstandigheden en menselijk falen zorgen er net zo goed voor dat de maximale opbrengst niet altijd wordt gehaald.

Omdat bij biologische landbouw geen kunstmest gebruikt mag worden, is het afhankelijk van dierlijke mest

Dat is waarom ik koos voor een grote overzichtsstudie, om de types landbouw naast elkaar te leggen. Ook in dat wetenschappelijke artikel zijn individuele voorbeelden te vinden waar biologische landbouw de intensieve landbouw verslaat, maar gemiddeld gezien presteert intensieve landbouw op dit moment beter dan biologische landbouw als het gaat om opbrengst.

Permacultuur, waarvan veel van de reageerders fan zijn, heeft een ander probleem: er is nauwelijks wetenschappelijke literatuur over te vinden en dat maakt daadwerkelijk vergelijken met andere landbouwmethodes onmogelijk.

Vervolgens vond een aantal van jullie dat ik de fout in ging bij het vergelijken van de opbrengsten van de verschillende vormen. Externe oppervlaktes waren er niet in meegenomen. Belangrijk, want voor intensieve landbouw zijn ook fabrieken nodig waar de pesticiden en kunstmest gemaakt worden, en de fosfaatmijnen nemen ook veel ruimte in.

Vergeten wordt echter dat dat nog sterker geldt voor biologische landbouw. Omdat bij biologische landbouw geen kunstmest gebruikt mag worden, is het afhankelijk van dierlijke mest. En de dieren die dat produceren hebben behoorlijk wat ruimte nodig, net als het eten voor hen. Dit zogenaamde schaduwlandgebruik verhoogt het verschil in opbrengst tussen regulier en biologisch met minimaal een extra 10 procent.

Argument 2. Biolandbouw past beter bij inheemse culturen

Een aantal van jullie accepteerde dat de alternatieve landbouwsystemen minder opbrengen, maar stelden dat dat niet erg is. Alternatieve manieren leiden immers tot meer werkgelegenheid, was de gedachte. En ze passen beter bij inheemse, rurale culturen.

Allereerst: dat lijkt me een schromelijke onderschatting van het belang van opbrengst. In februari was ik drie weken in Bangladesh, waar ik kleinschalige boeren bezocht, en daar werd me duidelijk dat alles draait om een goede oogst. De marges zijn zo klein dat 20 procent meer opbrengst het verschil kan maken tussen wel of niet genoeg geld hebben om rond te komen. Boeren daar hebben zelfs geen ruimte om grond af en toe braak te leggen, omdat hun inkomsten dan niet toereikend zijn.

Het is te makkelijk om vanuit een weldadige westerse positie beslissingen te nemen over het wel of niet accepteren van een lagere opbrengst.

Nog een twistpunt: de hoeveelheid werk en kennis die vereist zijn voor agro-ecologie en permacultuur. Sommigen zien het als een voordeel dat die vormen mensen in ontwikkelingslanden aan het werk houden. Zo blijft de (dorps)cultuur behouden, redeneren zij. Dat zie ik anders. Er bestaat een sterke correlatie tussen de (arbeids)efficiëntie van de landbouw en het welvaartsniveau van een land.

De modernisering en mechanisatie van de landbouw heeft in Nederland gezorgd voor goedkoop en overvloedig voedsel, en heeft daarnaast vele handen vrijgemaakt waarmee andere economische activiteiten ontplooid konden worden. Beide liggen aan de basis van onze economische groei en de groeiende levensstandaard van de afgelopen eeuw in ons land.

Om nogmaals op mijn trip naar Bangladesh terug te komen: het handwerk wat daar in de landbouw bedreven wordt, is echt beulswerk. Het moet niet geromantiseerd worden. Het verlangen naar de welvarendere hoofdstad is voor veel Bengaalse boeren groot: daar ligt de mogelijkheid tot groei, tot verbetering van de levenskwaliteit, daar is onderwijs en gezondheidszorg. Vele boerenfamilies sturen een van hun kinderen, doorgaans hun zoon, naar de stad, in de hoop de levenskwaliteit van het hele gezin te verhogen. Door landbouw arbeidsintensief te maken, fungeert het als armoedeval.

Ook de kennisintensiviteit is wat mij betreft problematisch. Verschillende studies laten zien dat de alternatieve landbouwsystemen moeilijker zijn om te onderhouden, waardoor er sneller fouten gemaakt worden en er een grotere kans op falen is. Bovendien duurt het langer om een biologisch bedrijf goed lopend te krijgen, tijd die veel arme boeren niet hebben. Permacultuur is wat dat betreft helemaal problematisch: het duurt 5 tot 7 (!) jaar voordat het systeem goed draait. Waar moeten de boeren ondertussen van leven?

Argument 3. Biodiversiteit is geen goede meetlat

Is biodiversiteit wel de goede parameter als het gaat om het vergelijken van de effecten van verschillende landbouwsystemen, vroegen sommigen van jullie. Want hoe zit het met andere variabelen, zoals oppervlaktewatervervuiling of de uitstoot van broeikasgassen? En wordt de schade die pesticiden aanrichten op bijvoorbeeld bijen wel meegenomen?

Nu is het allereerst belangrijk te weten dat biodiversiteit niet onafhankelijk gezien kan worden van al die andere parameters.

Intensieve landbouw heeft de uitstoot van gigatonnen broeikasgassen bespaard

Niettemin is het interessant om eens te kijken naar andere variabelen. Veel mensen gaan ervan uit dat intensieve landbouw per definitie slechter is voor het klimaat, omdat er zoveel fossiele brandstoffen worden verbruikt voor onder andere de tractors en voor de productie van kunstmest. Maar tegelijk heeft intensieve landbouw de uitstoot van gigatonnen broeikasgassen bespaard, omdat er anders extra land vrijgemaakt moest worden, ten koste van bossen en veengebieden, die CO2 opnemen.

Interessant in dezen is een overzichtsartikel uit 2012 van de Universiteit van Oxford, waarin de auteurs een uitgebreide ketenanalyse uitvoerden van biologische en intensieve landbouw. Daaruit bleek dat biologische landbouw per hectare op alle vlakken beter scoorde, maar dat het per gewas juist het onderspit delfde - en dat is waar het wat mij betreft uiteindelijk om gaat.

Argument 4. Er wordt al genoeg geproduceerd

Waarom hebben we het over opbrengst als we toch al genoeg produceren om de hele wereld te voeden, vroeg een aantal lezers zich af. Zouden we ons niet veel meer moeten richten op het verminderen van ons afval?

Het klopt dat er in de wereld absurd veel voedsel wordt geproduceerd dat uiteindelijk niet wordt opgegeten, tot wel 40 procent. Dat heeft verschillende redenen: in het Westen komt het omdat wij te kieskeurig zijn om groenten met een foutje te eten en omdat we te veel weggooien na het koken. In ontwikkelingslanden als Bangladesh verdwijnt eenzelfde percentage voedsel, maar hier komt het door gebrekkige opslagmogelijkheden: er vergaat te veel door het ontbreken van bijvoorbeeld koeling.

Dus ja, we moeten zeker inzetten op verminderen van verlies op alle plekken in de productieketen. Maar toch lijkt het mij onverstandig op dat ene paard te wedden. Het is heel moeilijk gebleken om het verlies te verminderen, want het percentage niet opgegeten eten is al jaren stabiel, waardoor hoge opbrengsten nog steeds cruciaal zijn.

Hetzelfde geldt voor het vlees eten. Het is inderdaad van de zotte hoeveel landbouwgrond er besteed wordt aan voedsel voor dieren, in plaats van dat het gebruikt wordt om rechtstreeks mensen te voeden. We moeten absoluut sterk inzetten om een cultuuromslag af te dwingen, die onze vleesconsumptie vermindert. Maar helaas is er geen enkel realistisch scenario dat ervan uitgaat dat de vraag naar vlees wereldwijd gaat afnemen de komende eeuw. Vooral in opkomende economieën als India en China zal er alleen maar meer vlees gegeten worden. Het blijft daarom belangrijk om te onderzoeken hoe we daar zo weinig mogelijk grond voor gaan gebruiken.

Argument 5. We zijn met te veel mensen

Wordt het niet eens tijd om de wereldbevolking terug te schroeven, stelden sommige lezers. Overbevolking is inderdaad een van de belangrijkste oorzaken van de destructie van onze leefomgeving, maar het is uitermate moeilijk om er zonder rigoureuze maatregelen iets wezenlijks aan te doen. Niemand gaat er dan ook van uit dat we deze eeuw gaan eindigen met minder mensen dan er nu zijn.

Als een boer een goede opbrengst heeft, is hij sneller geneigd om zijn landbouwareaal uit te breiden

Nu is er gelukkig wel een goed werkende strategie bekend waarmee de bevolkingsgroei af te remmen valt, en dat is een groeiende welvaart en de trek naar de stad. Mensen die in een urbane of welvarende omgeving wonen, krijgen kleinere gezinnen. Als er geen mankracht (of beter gezegd: kindkracht) nodig is om het veld te bewerken, en als kinderen niet meer nodig zijn om het pensioen veilig te stellen, dan daalt het vruchtbaarheidscijfer snel.

Een van de voor mij meest terechte kritieken in het debat over landsparen, behelst echter wel de mens, of specifiek de menselijke psyche. Want wie zegt dat het land dat gespaard wordt door intensieve landbouw, daadwerkelijk weggezet wordt voor de natuur? Het tegendeel is vaak waar: als een boer een goede opbrengst heeft, is hij sneller geneigd om zijn landbouwareaal uit te breiden. Er wordt dan geen land gespaard, maar land opgeofferd. Tevens zorgen lagere prijzen van voedsel ervoor dat mensen meer consumeren, waardoor er sneller meer landbouwgrond nodig is. De positieve effecten van land sparen vallen of staan daarom bij een goed functionerende overheid en dito beleid en dat wordt een van de grootste uitdagingen van de wereldgemeenschap.

Argument 6. Er zijn nog betere systemen

Oké, leuk en aardig, dat biologisch of intensief, maar er zijn toch landbouwsystemen die nog veel beter werken, was de laatste veelvoorkomende reactie. Een fijne reactie, want het geeft mij de mogelijkheid om te mijmeren over de landbouw van de toekomst. Hoe zie ik dat voor me?

Ik verwacht dat we al onze landbouw aan het eind van deze eeuw in kassen doen. Dat zij energie slurpen is niet erg, want ik heb goede hoop dat de energietransitie dan volmaakt is en we 100 procent duurzame energie gebruiken. In de kassen hebben we geen last meer van de elementen, en kunnen we meerdere keren per jaar oogsten. Bovendien zijn we in staat om heel precies de nutriënten- en watervoorziening onder controle te houden. Alles dat alsnog wegvloeit wordt opgevangen: het systeem is volledig circulair. Biologische bestrijding zal de belangrijkste vorm van gewasbescherming zijn, omdat sluipwespen en roofmijten in de kas niet wegvliegen. Ons toekomstige landbouwsysteem zal weinig romantisch zijn, maar wel hyperefficiënt. Er zal veel extra ruimte komen voor de natuur.

Waarom is het debat tussen land sparen en land delen dan toch relevant? Dat komt omdat ik het niet zie gebeuren dat de overgang naar bovenstaand scenario snel genoeg gecompleteerd zal worden, helemaal niet in ontwikkelingslanden. En het is juist in de periode van nu tot 2050 dat de bevolking door zal groeien naar de 9 a 10 miljard, pas daarna vlakt het af.

Hoe nu verder?

Wat mij betreft moeten we op zoek naar de gulden middenweg. We moeten, op basis van wetenschappelijke informatie, de beste eigenschappen van alle mogelijke landbouwsystemen zoeken en die smeden tot het beste van alle werelden. Zo moeten we bijvoorbeeld de hoge opbrengst van intensieve landbouw proberen te combineren met de aandacht voor de bodem zoals biologische dat doet.

Wel is het voor mij het meest logisch om de zoektocht naar het optimum te starten vanuit het oogpunt van de intensieve landbouw, en die vervolgens sterk te verduurzamen. Dat heeft voor mij twee belangrijke redenen, die, toegegeven, ideologisch geladen zijn.

De eerste is dat de ontwikkeling van de moderne landbouw erin geslaagd is om miljarden mensen uit de armoede te trekken en dat nog steeds doet. Dat lijkt een inkopper, maar veel biologische landbouwadepten hier in het Westen lijken deze humanitaire kant van het verhaal te zijn vergeten. Ze kijken vanuit overdaad, vanuit de stad, naar het armere platteland ten zuiden van de evenaar en denken vanuit daar beslissingen te kunnen maken over de balans tussen milieu en opbrengst. Voor mij staat productie voorop.

De tweede reden is dat het mij vreemd voor doet komen om bij zo’n belangrijke uitdaging als het voeden van de wereld, bij voorbaat bepaalde oplossingen uit te sluiten, zoals biologische landbouw dat doet. Zo mag er geen kunstmest gebruikt worden, terwijl een beetje daarvan het opbrengstverschil kan verkleinen, zonder al te veel schade aan het milieu. Daarnaast zijn sommige synthetische bestrijdingsmiddelen effectiever dan hun natuurlijke tegenhangers, maar worden ze toch uitgesloten in biologische landbouw. En genetische gemodificeerde gewassen kunnen de landbouw minder afhankelijk maken van ploegen, zodat de grond meer water, organische stof en CO2 vasthoudt, en toch heeft biologische landbouw deze techniek verbannen.