Vergeet die robots, er zijn veel betere argumenten voor het basisinkomen

Er waart een spook door de wereld. Het spook van het basisinkomen. In de afgelopen maanden is de belangstelling voor dit oude idee werkelijk geëxplodeerd. Op 5 juni stemmen de Zwitsers erover in een referendum. Volgend jaar begint Finland aan een groot experiment met het basisinkomen. In bijna twintig Nederlandse gemeenten zijn er plannen voor kleinschaligere experimenten met een onvoorwaardelijke bijstand. En dan was er deze week nog het nieuws van de ontwikkelingsorganisatie GiveDirectly (de naam zegt het al) die in Kenia het grootste basisinkomenexperiment ooit gaat organiseren.

Maar de belangrijkste reden voor de groeiende aandacht? Die vinden we in Silicon Valley. De invloedrijke start-up-accelerator Y Combinator heeft een onderzoek naar het basisinkomen aangekondigd. De schepper van Netscape, Marc Andreessen, zegt het een fascinerend idee te vinden. En onlangs werd de website ‘Business for Basic Income’ gelanceerd, waar ondernemers van over de hele wereld hun steun betuigen aan het idee.

Wat is er aan de hand? Eigenlijk draait het voor de digitale durfkapitalisten om maar één argument: de robots komen eraan. Het zal niet lang duren of ze hebben de meeste banen opgeslokt. En dus is het de hoogste tijd voor gratis geld voor iedereen.

Het slechtste argument voor het basisinkomen

Als iemand die al een paar jaar pleit voor het basisinkomen, ben ik natuurlijk blij dat het idee ineens bovenaan het verlanglijstje van menig miljardair staat. Maar toch knaagt er iets. Mega-investeerders die het roerend eens zijn met marxistische professors? Daar moet een luchtje aan zitten.

De opmars van de robots is het slechtste argument voor het basisinkomen dat je kunt bedenken

Het begint al met de financiering van dat basisinkomen. Willen Apple en Google eindelijk belasting gaan betalen in plaats van hun winst weg te sluizen naar de Bermuda-eilanden? Reken er maar niet op. De jonge hedgefundmanager Chris Hawkins stelt voor gewoon de oude verzorgingsstaat af te schaffen – inclusief Medicare en Medicaid (de Amerikaanse zorgverzekering). Dat is iets heel anders dan het voorstel van Philippe Van Parijs, de Belgische filosoof die al sinds de jaren tachtig pleit voor het basisinkomen als aanvulling op de verzorgingsstaat.

Maar belangrijker nog is dit: de opmars van de robots is het slechtste argument voor het basisinkomen dat je kunt bedenken. Hij is volledig afhankelijk van een toekomst waar we niet zeker van zijn. Toen het Amerikaanse onderzoeksbureau Pew in 2014 aan 1.896 experts vroeg of de robots meer banen zullen vernietigen dan creëren, zei de ene helft dat het wel goed komt en de andere helft dat we deze keer toch echt de pineut zijn. Het kan vriezen, het kan dooien.

Gelukkig is er ook goed nieuws: we hoeven helemaal niet te wachten op de geautomatiseerde butlers en zelfrijdende vrachtwagens. Vergeet die robots, er zijn veel betere argumenten voor het basisinkomen.

Een idee waarvoor de tijd is gekomen

Het belangrijkste is dat het basisinkomen échte vrijheid zou verschaffen. Natuurlijk, we hebben de vrijheid van meningsuiting, vereniging en religie – stuk voor stuk mijlpalen van beschaving. Maar zoals de beroemde Amerikaanse filosoof John Rawls al opmerkte: we moeten ons afvragen wat de ‘waarde van vrijheid’ is in onze samenleving. Hebben we, los van het simpele recht om ons te ontplooien, ook de middelen om ons leven zelf in te richten? Kunnen we bijvoorbeeld nee zeggen tegen een baan waarin we niet geloven, of sterker nog, een baan waar we een hekel aan hebben?

Het antwoord is maar al te vaak nee. Zo heb ik al vaker geschreven over hoeveel mensen er tegenwoordig vastzitten in ‘bullshit jobs’ – banen waarvan diegenen die ze hebben zelf het nut niet inzien. Dit is geen marginaal fenomeen: in een peiling van de Harvard Business Review onder 12.000 professionals zei de helft dat hun baan geen ‘betekenis of belang’ had. Uit een andere peiling bleek dat 37 procent van de Engelsen vindt dat ze een bullshit job hebben.

Sterker nog, het zou goed kunnen dat de robotbutlers en vliegende auto’s er nog niet zijn dóórdat zoveel slimme mensen nutteloos of zelfs schadelijk werk doen. Hoeveel briljante ondernemers, uitvinders of muzikanten zijn nu gedwongen fastfood te verkopen of Uberritjes te rijden voor een hongerloon? En stel je voor hoeveel vooruitgang we hebben gemist doordat talloze genieën hun tijd verdoen met het verzinnen van complexe financiële producten die uiteindelijk alleen maar welvaart vernietigen.

‘We wilden vliegende auto’s, maar we kregen 140 tekens,’ sneert de Amerikaanse ondernemer Peter Thiel (tevens de huisintellectueel van Silicon Valley). Maar hij vertelt je niet waarom. De ‘vrije markt’ die de durfkapitalisten zo bejubelen, verspilt een enorme hoeveelheid aan talent.

Zo zijn er nergens zoveel bullshit jobs als in Silicon Valley. Uit een peiling onder 5.000 softwareontwikkelaars en programmeurs bleek vorig jaar dat, in de woorden van The Economist, ‘velen van hen zich vervreemd, gevangen, ondergewaardeerd en gefrustreerd’ voelen. Slechts 19 procent zegt gelukkig te zijn met zijn werk. Slechts 17 procent voelt zich gewaardeerd. Of zoals een rekenwonder van Facebook eens zei: ‘De grootste geesten van mijn generatie denken na over de manier waarop ze mensen het beste op advertenties kunnen laten klikken.’

Een basisinkomen zou iedereen de vrijheid geven om iets nuttigs te doen met zijn leven, iets waar mensen zélf in geloven. We hoeven dan ook niet te wachten op de robots, laat staan op Silicon Valley. Het basisinkomen zou juist korte metten maken met veel van het werk dat nu wordt verricht door al die hippe start-ups met depressieve medewerkers. In de kern gaat het om dat ene ideaal, dat al sinds de Franse Revolutie bovenaan de verlanglijst van iedere revolutionair staat: vrijheid. Échte vrijheid.