Een medewerker van de Verenigde Naties heeft haar gezien. Tussen de Moeders van Srebrenica, demonstranten met spandoeken en de internationale pers loopt de Franse journalist Florence Hartmann in stemmig zwart rond over het Churchillplein voor het Joegoslaviëtribunaal.
Hartmann was tijdens de Bosnische oorlog correspondent voor Le Monde. Ze publiceerde als eerste een reconstructie van het bloedbad in Srebrenica. De Bosnische Serviërs noemen haar ‘de gekke vrouw met die bril’ en vinden haar berichtgeving uitgesproken anti-Servisch. Hartmann: ‘Tsja, ik beschreef het moorden. Wie van de strijdende partijen dan ook aan het moorden was. Maar één kant moordde significant meer dan de andere.’
Van 2000 tot 2006 was Hartmann ook de woordvoerder van Carla Del Ponte, de hoofdaanklager van het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag. Een jaar na haar vertrek bij het tribunaal schreef ze een onthullend boek over de Bosnische oorlog: Paix et châtiment (‘vrede en straf’). De ironie wil dat bijna alle vermeende oorlogsmisdadigers tijdens hun zaak kwistig uit haar boek citeren. Zo ook Radovan Karadzic.
Hartmann schreef in dat boek ook over documenten van de Servische regering die het tribunaal achterhield. Daaruit bleek dat generaal Ratko Mladic vanuit Belgrado werd aangestuurd tijdens het bloedbad in Srebrenica. Hartmann schreef dat deze verzegelde documenten Bosnië hadden kunnen helpen bij diens aanklacht tegen Servië wegens genocide bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag.
Het tribunaal was not amused en diende een aanklacht in wegens minachting van het hof. In 2009 werd Hartmann inderdaad schuldig verklaard en kreeg ze een boete van 7.000 euro. Deze boete werd later omgezet tot een gevangenisstraf van zeven dagen, maar Frankrijk weigerde haar uit te leveren.
Op deze dag in maart is Hartmann uit eigen beweging toch naar Den Haag gekomen om de zitting bij te wonen. De gewezen leider van de Bosnische Serviërs, Radovan Karadzic, wordt verdacht van misdaden tegen de menselijkheid, schendingen van het oorlogsrecht en tweemaal genocide, waaronder in Srebrenica. Na de Neurenbergprocessen komt het grootste oorlogsmisdadenproces van Europa tot een climax.
Wat je moet weten over de zaak-Karadzic
In 1989 was Radovan Karadzic medeoprichter van de Servische Democratische Partij (SDS), een nationalistische Servische partij in de republiek Bosnië-Herzegovina. Terwijl de deelrepublieken die Joegoslavië vormden, zoals Macedonië, Slovenië, Kroatië en Bosnië-Herzegovina, zich wilden afscheiden, wilden de in Kroatië en Bosnië wonende Serviërs binnen de Joegoslavische federatie (bestaande uit Servië en Montenegro) blijven. De SDS wilde de Serviërs binnen verschillende deelrepublieken verenigen, om vervolgens een Servische Republiek uit te roepen die deel zou blijven uitmaken van Joegoslavië. Na een referendum verklaarde de regering van de republiek Bosnië-Herzegovina zich op 5 april 1992 echter onafhankelijk. Serviërs hadden het referendum geboycot.
De Bosnische Serviërs onder leiding van Karadzic kregen steun vanuit Servië; president Slobodan Milosevic stuurde het Joegoslavische volksleger niet alleen naar Kroatië, maar ook naar Bosnië. Aangevuld met paramilitairen zoals de Arkan Tijgers (onder leiding van de uit een Nederlandse gevangenis ontsnapte crimineel Zeljko ‘Arkan’ Raznatovic) trokken zij ten strijde tegen de Bosnische moslims en Bosnische Kroaten, in een verwoede poging om het uiteenvallen van Joegoslavië te voorkomen.
In feite was het een bloedige oorlog om territorium, waarbij etnische zuivering werd toegepast. In 1995 werd de oorlog beëindigd in het Amerikaanse Dayton, waarbij Bosnië toch langs etnische scheidslijnen werd verdeeld.
Waarom Karadzic niet eerder werd gearresteerd
Na de oorlog wist Karadzic dertien jaar lang ondergedoken te blijven. ‘Er was geen enkele politieke wil om hem te arresteren,’ aldus Del Ponte. ‘Elke keer dat wij hem in het vizier hadden, werd hij getipt en was de vogel gevlogen.’
‘Laat mijn vader de waarheid over Srebrenica vertellen’
Tot het de Servische opsporingsdiensten opviel dat zijn broer, Luka Karadzic, telefonisch contact onderhield met een alternatief genezer, dokter Dragan David Dabic. Karadzic’ broer had doorgaans weinig op met een alternatieve levensstijl. Als de diensten het lange haar en de baard bij Dabic wegdachten, zou dit weleens de voortvluchtige Radovan Karadzic kunnen zijn.
Op 21 juli 2008 werd dokter Dragan Dabic in een Belgradose stadsbus gearresteerd. Na een knip- en scheerbeurt kwam de ietwat oudere en vermagerde Karadzic tevoorschijn, die op 30 juli 2008 per helikopter naar de VN Detentie Unit in Scheveningen werd vervoerd.
Op dat moment interviewde ik zijn vrouw en dochter. Over Srebrenica wilden zij niets zeggen: ‘Laat mijn vader de waarheid over Srebrenica vertellen,’ zei zijn dochter Sonja Karadzic-Jovicevic. Dat laat ik me geen twee keer zeggen en een trits aan moties verder krijg ik toestemming van het tribunaal om Karadzic te interviewen. Veel levert het schriftelijke interview niet op. Van de bijna vijftig vragen wil Karadzic er slechts een paar beantwoorden.
Zeven jaar later: eindelijk een uitspraak
Ik besluit verder te graven en een boek te schrijven over de dichtende psychiater, die oorlogspresident werd en in de gevangenis van Scheveningen eindigde. Die journalistieke zoektocht voerde me de afgelopen zes jaar langs zijn familie, vrienden, vijanden, oud-collega’s, Dutchbatters, genocide-ontkenners, overlevenden, Carla Del Ponte, massagrafonderzoekers en vele anderen.
De afgelopen jaren sprak het tribunaal diverse vonnissen uit tegen uiteenlopende oorlogsmisdadenverdachten uit voormalig Joegoslavië. Er werden er 161 aangeklaagd, waarvan er tachtig zijn veroordeeld, achttien werden vrijgesproken, bij 36 werd vervolging beëindigd en de aanklacht teruggetrokken, dertien werden er terugverwezen naar lokale rechtbanken in voormalig Joegoslavië, twee gingen in retrial en elf zaken lopen nog.
Vandaag zijn de verwachtingen hoog: veroordeling voor genocide
Nogal wat Serviërs zien het tribunaal als uitgesproken anti-Servisch. Zij verwachten de zoveelste draconische straf. Een straf waarop Bosnische moslims juist vurig hopen: voor de twee aanklachten van genocide zou levenslang de enige passende straf zijn. Alleen dat zou recht doen aan de ruim 8.000 moslims die tijdens de val van Srebrenica door de troepen van generaal Ratko Mladic werden vermoord en in massagraven gegooid, nadat Karadzic eerder in directief 7 het order gaf: ‘Creëer een ondraaglijke situatie van totale onzekerheid, met geen enkele hoop op overleven of leven voor de inwoners van Srebrenica en Zepa.’
Volgens zijn juridisch adviseur Marko Sladojevic weet Karadzic niet meer of hij directief 7 ondertekende: ‘Karadzic tekende regelmatig stapels documenten. Die werden altijd opgesteld door de militaire staf, niet door hemzelf.’
Zijn andere adviseur Peter Robinson ziet er geen genocidale opzet in: ‘Die ene zin gaat mijns inziens niet over de executies, maar meer richting de deportatie van de mensen. Dat ze duizenden moslimgevangenen executeerden, dat is volledig onvergeeflijk. Alleen heb ik nooit iets gezien dat bewijst dat Karadzic hier iets mee te maken had of dat hij er zelfs over is geïnformeerd.’
‘Karadzic tekende regelmatig stapels documenten. Die werden altijd opgesteld door de militaire staf, niet door hemzelf’
Daar denken de aanklagers anders over. Zij beschikken over de verklaring van Miroslav Deronjic, die ten tijde van de val en de moordpartijen geregeld in code met Karadzic sprak over het verplaatsen van de moslimmannen, waarna ze elders werden vermoord.
De lichamen werden enige maanden na het bloedbad weer opgegraven om her en der in secundaire massagraven te worden gestopt om deze misdaad te doen verhullen. ‘Een misdaad bovenop een misdaad,’ vertelde Jean-Rene Ruez, massagrafonderzoeker van het tribunaal me tijdens een van mijn interviews. Ruez was een van de laatsten die tegen Karadzic getuigde en vertelde over het soms met blote handen openleggen van de massagraven: ‘Groene, slijmerige, stinkende modder.’
Vlak voor de aanwezigen het tribunaal betreden, ontstaat er enige opwinding. Ondertussen heeft een VN-medewerker Florence Hartmann herkend en de Nederlandse politie gebeld. In een poging haar te arresteren vanwege de nog uitstaande zeven dagen gevangenisstraf, ontstaat er een duw- en trekpartij waarbij de Moeders van Srebrenica Hartmann proberen te ontzetten. Tevergeefs. Tijdens de schermutselingen (‘In Bosnia they love this shit,’ zegt een opgetogen cameraman) verliest zij haar bril en ze wordt afgevoerd door Hollandse dienders in fluorescerend geel.
Het einde van het liveblog
Dan druppelt vanaf een minuut over halftwee het volgende bericht bij de internationale pers binnen: Johan Cruijff (68) is overleden. De NOS trekt à la minute de stekker uit een liveblog over de uitspraak Karadzic.
Op Twitter reageert iemand: ‘De NOS stopt met het liveblog over Karadzic wegens het overlijden van Cruijff. Want voetbal is uiteraard belangrijker dan genocide.’
Verslaggevers uit Sarajevo begrijpen de nieuwskeuze wel: ‘Cruijff is een Nederlandse voetballer en trainer. Een internationale held. Logisch dat ze hiervoor kiezen.’
Srebrenica is tenslotte oud nieuws. Middelbare scholieren van nu hebben geen idee wat Srebrenica is. We hebben een rammelend NIOD-rapport en een parlementaire enquête gehad, het kabinet is erover gevallen en ondertussen is de gehele waarheid nog steeds niet boven tafel.
Het vonnis
De eerste uitspraak is een grote tegenvaller voor de aanwezige Bosnische moslims. De rechters achten vervolging, uitroeiing, deportatie en moord in 1992 in gemeenten Bratunac, Foca, Kljuc, Prijedor, Sanski Most, Vlasenica en Zvornik wél bewezen, maar er is geen onomstotelijk bewijs dat hier sprake is van genocidale opzet, oftewel: er was geen vooropgezet plan om een bevolkingsgroep systematisch uit te moorden. Niet schuldig aan genocide dus, bij deze aanklacht.
Dan volgt de rest van het vonnis. De rechter acht Karadzic wél schuldig aan de overige tien punten en aan de genocide in Srebrenica.
Over dat laatste zegt de rechter: ‘Karadzic had de intentie om de moslimbevolking gedwongen en voorgoed uit Srebrenica te verwijderen. […] Hij had als enige de macht om in te grijpen en de moord op de moslimmannen te voorkomen. In plaats daarvan gaf hij de order om de gevangen genomen mannen naar elders te verplaatsen om vermoord te worden.’
Karadzic’ straf: veertig jaar, met aftrek van de acht jaar die hij in voorarrest zat, maakt 32 jaar, waarvan hij er standaard twee derde uitzit: dat maakt dat hij nog negentien jaar gevangenisstraf krijgt. Consequentie is dat de zeventigjarige Karadzic in theorie nog levend de cel zou kunnen verlaten.
De grootste teleurstelling: geen levenslang
‘Beter gaven ze hem vijf jaar voor tweemaal genocide dan dit,’ mompelt een Bosnische vrouw tegen haar man. De overlevenden van de detentiekampen en de familie van de Srebrenica-slachtoffers hadden minstens levenslang verwacht voor niet één- maar tweemaal genocide. Alle tekenen wezen in die richting, maar helaas: ‘Het hele bos was aan het schudden en in plaats van een beer, kwam er een muis uitgelopen.’
De rechter geeft wel een verklaring voor de veertig jaar: hij nam de hoge leeftijd van Karadzic in ogenschouw, zijn goede gedrag in de gevangenis en het feit dat hij spijt betuigde tijdens de rechtszaak.
‘Hoe klein de kans ook is dat hij vrijkomt, het gaat erom dat hij geen levenslang heeft gekregen’
Balkanexpert Eric Gordy schrijft op Balkan Insight dat veertig jaar niet per se betekent dat Karadzic nu minder gevangenisstraf krijgt dan hij bij levenslang zou kunnen krijgen. Levenslang betekent bij het tribunaal namelijk niet dat je ook echt tot aan de dood vast blijft zitten. Men neemt hierbij ook iemands levensverwachting mee en in combinatie met een milde straf zou het zomaar kunnen dat levenslang lager uitpakt dan de negentien jaar die Karadzic nu moet uitzitten.
‘Hoe klein de kans ook is dat hij vrijkomt, het gaat erom dat hij geen levenslang heeft gekregen,’ zegt de half Servische half Kroatische fotograaf Ivan die hier is voor een krant uit Sarajevo. ‘Dat zit de mensen dwars.’
Dit is misschien wel de grootste ironie van de zaak
Florence Hartmann laat vanuit haar cel in de VN-Detentie Unit aan The Guardian weten dat zij generaal Ratko Mladic over de binnenplaats ziet kuieren, terwijl zijzelf in een kooi zit weggestopt.
Hartmann: ‘Het ergste was nog wel om door de VN en Nederlandse politie vrouwen uit Srebrenica en kampoverlevenden, die me tegen arrestatie probeerden te beschermen, weggeschopt te zien worden. Na alles wat zij hebben meegemaakt.’
Een paar dagen later wordt Hartmann vervroegd vrijgelaten.
Lees ook:
‘Srebrenica leeft nog steeds maar één dag per jaar’
Twintig jaar geleden liepen de Servisch-Bosnische troepen van Ratko Mladi? Srebrenica onder de voet. Een Bosnische moslimenclave die door Nederlandse VN-troepen beveiligd moest worden. Ik bezocht de stad vlak voor de twintigste herdenking van de genocide. Mensen willen er niet langer blijven hangen in het verleden, maar dat is - zelfs twintig jaar na de genocide - niet gemakkelijk.
Twintig jaar na de oorlog zitten deze Bosnische vluchtelingen nog steeds in een kamp
De Bosnische burgeroorlog is al twintig jaar afgelopen, maar een deel van de Bosniërs die tijdens de oorlog op de vlucht sloeg, is nog steeds niet thuis. Ze leven nog altijd in vluchtelingenkampen, ontdekte ik.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
